Republika e Shquiperise (Albania) - Demographic and Health Survey - 2010

Publication date: 2010

Republika e Shqipërisë R epublika e Shqipërisë 2008-09 Studimi Demografik dhe Shëndetësor në Shqipëri 2008-09 S tudim i D em ografik dhe S hëndetësor në S hqipëri REPUBLIKA E SHQIPËRISË Studimi Demografik dhe Shëndetësor në Shqipëri 2008-09 Instituti i Statistikës Instituti i Shëndetit Publik Tiranë, Shqipëri ICF Macro Calverton, Maryland, USA Mars 2010 Ministria e Shëndetësisë Ky raport eshte një përmbledhje e gjetjeve të Studimit Demografik e Shëndetësor të Shqipërisë 2008-09 (ADHS 2008-09), i cili u krye nga Instituti Kombëtar i Statistikës (INSTAT) dhe Instituti i Shëndetit Publik (ISHP). ICF Macro, pjesë e kompanisë ICF International, dha asistencë teknike gjatë planifikimit e zbatimit të projektit me mbështetjen e fondeve nga UNICEF dhe MEASURE DHS, një projekt i mbështetur me fonde nga USAID, i cili jep asistencë teknike për studime demografike e shëndetësore në nivel popullate në të gjithë botën. Fondet për ADHS 2008-09 u dhanë nga USAID, UNICEF, UNFPA, Zyra Zviceriane për Bashkëpunim në Shqipëri (SCO-A), Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH), dhe Agjensia Spanjolle për Zhvillim dhe Bashkëpunim (AECID). Opinionet e shprehura këtu janë te autorëve dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e USAID-it, UNICEF, UNFPA, SCO-A, OBSH, AECD apo të Qeverisë Shqiptare. Informacion plotësues mbi ADHS 2008-09 mund të merret nga: Instituti i Statistikës Lantona Sado, Kordinatore e ADHS Adresa: Blvd ‘Gergj Fishta’ #3, Tiranë, Shqipëri Telefon: +355 (4) 2222411, Fax: +355 (4) 2228300, Email: lsado@instat.gov.al ose Instituti i Shëndetit Publik Elizana Petrela, Koordinatore e ADHS Adresa: ‘Aleksander Moisiu’ # 80, Tiranë, Shqipëri. Telefon: +355 (4) 2363195, Fax: +355 (4) 2370058, Email: elapetrela@ishp.gov.al Më tepër informacion mbi projektin MEASURE DHS mund të merret nga ICF Macro, MEASURE DHS, 11785 Beltsville Drive, Suite 300, Calverton, MD 20705 USA; Telefon: 301-572-0200, Fax: 301-572-0999, E-mail: reports@macrointernational.com, Internet: http://www.measuredhs.com. Citimi i rekomanduar: Institute of Statistics, Institute of Public Health [Albania] and ICF Macro. 2010. Albania Demographic and Health Survey 2008-09. Tirana, Albania: Institute of Statistics, Institute of Public Health and ICF Macro. Hyrje | iii HYRJE Fillimi e mesi i viteve 1990 i çelën Shqipërisë rrugën e ndryshimit të madh, hopin e madh cilësor nga sistemi totalitar në atë demokratik, duke e futur vendin në shinat e ekonomisë së tregut të lire. Të tilla ndryshime rrënjësore u shoqëruan natyrshëm edhe me një sjellje të re të profilit shoqëror shqiptar në këndvështrimin demografik e shëndetësor të saj. Studimi Demografik dhe Shëndetësor i Shqipërisë (ADHS) 2008-09, është një studim i realizuar mbi një kampion përfaqësues të popullatës shqiptare, me qëllim që të sigurojë informacion mbi popullatën, karakteristikat demografike dhe shëndetin e saj në Shqipëri. Studimet e kryera në popullatë janë frut i punës dhe i përpjekjeve të vlerësueshme që janë bërë në këto fusha studimi, të cilat sigurojnë një grup të rëndësishëm të treguesve të zhvillimit. Rezultatet e ADHS kanë si qëllim të sigurojnë të gjithë informacionin e nevojshëm që do të shfrytëzohet për të vlerësuar programet ekzistuese në vend, si dhe t’u ofrojë vendim-marrësve shqiptarë informacionin e nevojshëm për hartimin e politikave dhe strategjive të reja në lidhje me shëndetin dhe shërbimin shëndetësor që i sigurohet popullatës shqiptare. Njëkohësisht informacioni i mbledhur nga Studimi Shqiptar mbi Demografinë dhe Shëndetin 2008-09 do të përdoret jo vetëm nga vendim-marrësit shqiptarë, por edhe nga drejtues të programeve për planifikimin e ndërhyrjeve, nga partnerë dhe donatorë të huaj që japin ndihmesën e tyre në fusha të ndryshme, si dhe nga institucionet akademike për të vënë në zbatim analiza më të thelluara të të dhënave të përftuara. Ky studim është rezultat i punës dhe përpjekjeve të lavdërueshme të shumë institucioneve dhe organizmave kombëtare e ndërkombëtare, të cilët e kanë realizuar atë me profesionalizem duke konsoliduar njëherësh vijimësinë e një tradite në trajtimin e kësaj problematike. Petrit VASILI Ministër i Shëndetësisë Permbajtja | v PERMBAJTJA Faqe HYRJE. iii TABELAT DHE FIGURAT .xi PARATHËNIE . xix FALENDERIME. xxi KONTRIBUAN NË RAPORT. xxiii PËRMBLEDHJA E GJETJEVE . xxv TREGUES TË OBJEKTIVAVE TË ZHVILLIMIT TË MIJËVJEÇARIT .xxxiii HARTA E SHQIPËRISË .xxxiv KAPITULLI 1 HYRJE 1.1 Gjeografia dhe Popullsia.1 1.2 Historia .1 1.2.1 Gjuha Shqipe .3 1.2.2 Flamuri Shqiptar .3 1.3 Ekonomia.3 1.4 Karakteristika të Sistemit Shëndetësor.4 1.4.1 Sistemi i Kujdesit Shëndetësor .4 1.4.2 Kujdesi Shëndetësor Parësor .5 1.4.3 Profili Epidemiologjik i Vendit.6 1.4.4 Shërbimet Spitalore .7 1.4.5 Shërbimet Farmaceutike .7 1.4.6 Instituti i Sigurimeve Shëndetësore .8 1.4.7 Burimet Njerëzore .8 1.4.8 Burimet e Financimit Publik të Shëndetësisë .8 1.5 Objektivat dhe Organizimi i Studimit .9 1.5.1 Dizenjimi i Kampionit dhe Zbatimi .10 1.5.2 Pyetësorët.11 1.5.3 Testet Bio .12 1.5.4 Stafi i Terrenit dhe Puna në Terren .13 1.5.5 Përpunimi i të Dhënave.14 1.5.6 Niveli i Përgjigjeve .15 KAPITULLI 2 POPULLSIA E FAMILJEVE DHE KARAKTERISTIKAT E STREHIMIT 2.1 Popullsia e Familjeve sipas Moshës dhe Gjinise .18 2.2 Përbërja e Familjeve.19 2.3 Jetesa e Fëmijëve dhe Përshtatjet në Familje .20 2.4 Arritjet Arsimore të Anëtarëve të Familjeve.21 2.5 Ndjekja e Sistemit Parashkollor dhe Pjesëmarrja në Shkollën Fillore .26 2.6 Karakteristika të Strehimit.28 vi │ Permbajtja 2.6.1 Uji i Pijshëm .30 2.6.2 Shërbimet Sanitare Brenda në Familje .31 2.6.3 Zotërimet e Familjeve.32 2.7 Indeksi i Pasurisë.33 2.8 Regjistrimi i Lindjeve .34 KAPITULLI 3 KARAKTERISTIKA TË TË INTERVISTUARVE NË STUDIM 3.1 Karakteristika të të Intervistuarve .37 3.2 Niveli Arsimor i të Intervistuarve.39 3.3 Aftësia për të Lexuar dhe Shkruar.41 3.4 Ndjekja e Mjeteve të Komunikimit Masiv .42 3.5 Punësimi .44 3.6 Profesioni.47 3.7 Karakteristikat e Punësimit.50 KAPITULLI 4 LINDSHMËRIA 4.1 Niveli Aktual i Lindshmërisë .53 4.2 Indekset e Lindshmërisë sipas Karakteristikave tË PËrzgjedhura.55 4.3 Tendencat e Lindshmërisë.56 4.4 Fëmijë të Lindur dhe Fëmijë që jetojnë .57 4.5 Intervalet e Lindjeve.58 4.6 Mosha në Lindjen e Parë.60 4.7 Shtatzënia dhe Mëmësia në Adoleshencë.61 KAPITULLI 5 PLANIFIKIMI FAMILJAR 5.1 Njohuritë për Metodat Kontraceptive .63 5.2 Përdorimi i Mëparshëm i Kontracepsionit.66 5.3 Përdorimi Aktual i Metodave Kontraceptive .69 5.4 Tendenca në Përdorimin e Kontraceptivëve .71 5.5 Ndryshimet në Përdorimin e Kontraceptivëve sipas Karakteristikave të Përzgjedhura .71 5.6 Forma të Tjera të Rregullimit të Fertilitetit.73 5.7 Numri i Fëmijëve në Përdorimin e Parë të Kontracepsionit.73 5.8 Njohuri për Periudhën e Fertilitetit .75 5.9 Burimi i Kontracepsionit .75 5.10 Kostot e Kontracepsionit.79 5.11 Zgjedhje e Informuar.80 5.12 Ndërprerja e Metodës Kontraceptive.81 5.13 Plani për të Përdorur Kontracepsionin nga Mospërdoruesit.81 5.14 Arsyet e Mospërdorimit të Kontracepsionit në të ardhmen .82 5.15 Metoda e Preferuar për Përdorim në të Ardhmen.83 5.16 Ekspozimi ndaj Mesazheve të Planifikimit Familjar .83 5.17 Kontakti i Jopërdoruesve me Ofruesit e Planifikimit Familjar.84 5.18 Qëndrimet Ndaj Planifikimit Familjar .85 Permbajtja | vii KAPITULLI 6 PËRCAKTUES TË TJERË TË PËRAFËRT TË LINDSHMËRISË 6.1 Hyrje.87 6.2 Gjendja Civile .87 6.3 Mosha në Martesën e Parë .88 6.4 Mosha në Marrëdhënien e Parë Seksuale .93 6.5 Veprimtaria Seksuale e Kohëve të Fundit.96 6.6 Mungesa e Ciklit Pas lindjes, Abstinenca, dhe Mungesa e Riskut.99 6.7 Fundi i Ekspozimit ndaj Shtatzënisë. 101 KAPITULLI 7 PREFERENCAT PËR LINDSHMËRINË 7.1 Dëshira për më Shumë Fëmijë . 103 7.2 Nevoja për Shërbime të Planifikimit Familjar . 107 7.3 Numri Ideal i Fëmijëve. 110 7.4 Lindshmëria e Dëshiruar dhe e Padëshiruar . 113 7.4.1 Statusi i Planifikimit të Lindjeve. 113 7.4.2 Lindshmëria e Dëshiruar. 114 KAPITULLI 8 VDEKSHMËRIA E FOSHNJAVE DHE E FËMIJËVE 8.1 Përkufizime dhe Metodologjia. 115 8.2 Vlerësimi i Cilësisë së të Dhënave. 116 8.3 Nivelet dhe Prirjet në Vdekshmërinë e Foshnjave dhe të Fëmijëve . 117 8.4 Ndryshimet Social-ekonomike në Vdekshmërinë Foshnjore. 119 8.5 Ndryshimet Demografike në Vdekshmërinë e Fëmijëve. 120 8.6 Vdekshmëria Perinatale. 121 8.7 Sjellje e Rrezikmshme për Fertilitetin. 122 KAPITULLI 9 SHËNDETI I NËNËS 9.1 Kujdesi Para Lindjes . 126 9.1.1 Punonjësi i Kujdesit Para Lindjes. 126 9.1.2 Numri dhe Koha e Vizitave të Kujdesit Para Lindjes . 128 9.1.3 Përbërësit e Kujdesit Para Lindjes. 128 9.1.4 Imunizimi Kundër Tetanozit . 130 9.2 Kujdesi për Lindjen . 131 9.2.1 Vendi ku Është bërë Lindja . 132 9.2.2 Ndihma Gjatë Lindjes . 133 9.3 Kujdesi Pas Lindjes . 134 KAPITULLI 10 SHËNDETI I FËMIJËS 10.1 Pesha e Fëmijës dhe Madhësia në Lindje . 137 10.2 Vaksinimi . 139 10.3 Infeksionet Akute të Frymëmarrjes dhe Ethet. 142 10.4 Diarreja. 144 10.5 Largimi i Jashtëqitjeve. 148 viii │ Permbajtja 10.6 Mbështetja e Familjes për të Mësuar . 150 10.7 Fëmijët e Lënë Vetëm . 152 10.8 Disiplina e Fëmijës . 153 KAPITULLI 11 TË USHQYERIT 11.1 Ushqyerja me gji dhe Shtesat . 156 11.1.1 Fillimi i Ushqyerjes me Gji . 156 11.1.2 Statusi i Ushqyerjes me Gji sipas Moshës . 158 11.1.3 Kohëzgjatja dhe Shpeshtësia e Ushqyerjes me Gji. 160 11.1.4 Llojet e Ushqimeve Plotësuese. 161 11.1.5 Ushqime dhe Lëngje të Konsumuara nga Femrat . 164 11.2 Jodizimi i Kripës . 165 11.3 Marrja e mikroelementeve te Fëmijët e Vegjël. 167 11.4 Marrja e Mikroelementeve te Nënat. 169 11.5 Prevalenca e Anemisë . 171 11.5.1 Prevalenca e Anemisë te Fëmijët . 171 11.5.2 Prevalenca e Anemisë te Femrat dhe Meshkujt . 172 11.6 Statusi i të Ushqyerit te Fëmijët . 175 11.7 Tendenca në të Ushqyerit e Fëmijëve . 178 11.8 Statusi i të Ushqyerit të Femrave dhe Meshkujve . 179 KAPITULLI 12 NJOHURITË, QËNDRIMET DHE SJELLJA NË LIDHJE ME HIV/AIDS 12.1 Njohuritë për HIV/AIDS . 184 12.2 Njohuritë Lidhur me Rrugët Për Pakësimin e Transmetimit të AIDS . 185 12.3 Njohuritë e Plota për HIV/AIDS. 187 12.4 Njohuritë për Transmetimin nga Nëna te Fëmija . 190 12.5 Qëndrimet Pranuese ndaj Njerëzve që Jetojnë me HIV/AIDS . 192 12.6 Qëndrimet ndaj Bisedimeve për Seks më të Sigurt . 195 12.7 Mbështetja e të Rriturve për Edukimin në Lidhje me Përdorimin e Prezervativit për të Parandaluar AIDS . 196 12.8 Partnerë të Shumtë Seksualë dhe Seksi me Rrezik të Lartë. 197 12.9 Testimi për HIV. 202 12.10 Bërja Synet te Meshkujt. 204 12.11 Raportet për Infeksionet Seksualisht të Transmetueshme . 205 12.12 Plotshmëria e Njohurive për HIV/AIDS dhe Burimi i Prezervativëve ndër të Rinjtë . 207 12.13 Mosha në Aktin e pparë Seksual. 209 12.14 Përdorimi i Prezervativit në Aktin e Parë Seksual . 211 12.15 Seksi Përpara Martesës dhe Përdorimi i Prezervativit Ndër të Rinjtë dhe të Rejat . 212 12.16 Seksi me Rrezik të Lartë dhe Përdorimi i Prezervativit tek të Rinjtë . 214 12.17 Përzierja e Moshave që Hyjnë në Marrëdhënie Seksuale. 215 12.18 Gjendje e Dehur Gjatë Aktit Seksual tek të Rintje. 216 12.19 Testimi i Fundit për HIV ndër të Rinjtë . 218 Permbajtja | ix KAPITULLI 13 SHËNDETI I TË RRITURVE 13.1 Statusi Aktual Shëndetësor . 219 13.2 Sëmundjet Kronike dhe Akute. 222 13.3 Njohuri për Kontrollet për Kancer . 223 13.4 Përdorimi i Duhanit . 224 13.5 Konsumi i Alkoolit . 229 13.6 Hipertensioni . 231 13.6.1 Prevalenca e Hipertensionit . 232 13.6.2 Ndërgjegjësimi në lidhje me Hipertensionin dhe Statusi i Trajtimit. 236 13.7 Problemet në Lidhje me Kujdesin ndaj Shëndetit . 237 13.8 Përdorimi dhe Cilësia e Shërbimeve Shëndetësore . 239 13.9 Sigurimet Shëndetësore. 241 13.10 Pagesat për Kujdesin Shëndetësor . 244 KAPITULLI 14 MIGRIMI 14.1 Familjet Me të Paktën Një Anëtar që Ka Migruar . 251 14.2 Karakteristikat e Familjeve të Migrantëve. 253 14.3 Popullsia Migratore . 256 14.4 Karaktersitikat e Përgjithshme të Migrantëve. 258 14.5 Arsyet e Migrimit . 260 14.6 Prirjet në Migrim . 261 14.7 Destinacioni i Migrantëve. 262 14.8 Fëmijët e Lënë nga Migrantët në Familjet e Tyre në Shqipëri. 268 14.9 Para ose Sende të Dërguara nga Migrantët në Familje . 271 14.10 Emigrimi Afat-shkurtër. 274 KAPITULLI 15 FUQIZIMI I GRUAS DHE PËRFUNDIMET DEMOGRAFIKE E SHËNDETËSORE 15.1 Punësimi dhe të Ardhurat në Para . 275 15.2 Përdorimi i të Ardhurave . 277 15.3 Vendim-Marrja në Familje. 279 15.4 Qëndrimet e Meshkujve për Vendim-marrjen në Familje . 281 15.5 Qëndrimet ndaj Rrahjes së Bashkëshortes . 284 15.6 Qëndrimet ndaj Refuzimit të Marrëdhënieve Seksuale . 287 15.7 Tregues të Fuqizimit të Gruas . 291 15.8 Përdorimi Aktual i Kontraceptivëve Sipas Statusit të Femrës. 292 15.9 Statusi I Femrave, Madhësia Ideale e Familjes dhe Nevojat e Paplotësuara . 293 15.10 Statusi i Femrave dhe Kujdesi Shëndetësor Riprodhues . 294 REFERENCES . 297 SHTOJCA A ZBATIMI I KAMPIONIT A.1 Hyrje. 303 x │ Permbajtja A.2 Kuadri i Kampionit . 303 A.3 Caktimi i Kampionit . 304 A.4 Procedura e Kampionit dhe Përditësimi i Kuadrit të Kampionit. 305 A.5 Nën-Kampioni i Meshkujve . 306 A.6 Probabilitetet e Kampionit. 307 A.7 Peshimi dhe Përfaqësueshmëria . 307 A.8 Çështje të Posaçme . 309 SHTOJCA B PËRLLOGARITJET E GABIMEVE TË KAMPIONIT. 313 SHTOJCA C TABELAT E CILËSISË SË TË DHËNAVE . 323 SHTOJCA D PERSONA TË PËRFSHIRË NË STUDIMIN DEMOGRAFIK DHE TË SHËNDETIT NË SHQIPËRI 2008-09 . 331 SHTOJCA E PYETËSORËT . 335 Tabelat dhe Figurat | xi TABELAT DHE FIGURAT Faqe KAPITULLI 1 HYRJE Tabela 1.1 Rezultatet e intervistave të familjeve dhe individëve.15 Figura 1.1 Organizimi i Shërbimeve Shëndetësore Diagnostikuese dhe Kuruese në Shqipëri.5 Figura 1.2 Shpërndarja e Profesionistëve të Shëndetësisë Për 100,000 Banorë .8 Figura 1.3 Shpërndarja e Fondeve të Shëndetësisë Sipas Llojit të Shërbimit .9 KAPITULLI 2 POPULLSIA E FAMILJEVE DHE KARAKTERISTIKAT E STREHIMIT Tabela 2.1 Popullsia e familjeve sipas moshës, seksit dhe vendbanimit .18 Tabela 2.2 Përbërja e familjeve .20 Tabela 2.3 Përshtatja e jetesës së fëmijëve dhe te qenit jetim .21 Tabela 2.4.1 Arritjet arsimore të popullatës femërore të familjeve .22 Tabela 2.4.2 Arritjet arsimore të popullsisë mashkullore të familjeve .23 Tabela 2.5 Përqindjet e ndjekjes së shkollës .24 Tabela 2.6 Arsimimi në fëmijërinë e hershme.26 Tabela 2.7 Hyrja në shkollën fillore .27 Tabela 2.8 Përfundimi i shkollës fillore .28 Tabela 2.9 Karakteristika të strehimit .29 Tabela 2.10 Uji i pijshëm i familjeve .30 Tabela 2.11 Shërbimet sanitare në familje .32 Tabela 2.12 Zotërimet e familjeve.33 Tabela 2.13 Indeksi i pasurisë .34 Tabela 2.14 Regjistrimi i lindjes së fëmijëve nën moshën 5 vjeç .35 Figura 2.1 Piramida e Popullsisë .19 Figura 2.2 Raportet e Ndjekjes së Shkollës Sipas Moshës për Popullsinë de facto të Moshës 6 deri 24 Vjeç .25 KAPITULLI 3 KARAKTERISTIKA TË TË INTERVISTUARVE NË STUDIM Tabela 3.1 Karakteristika të të intervistuarve .38 Tabela 3.2.1 Arritjet arsimore: Femrat .39 Tabela 3.2.2 Arritjet arsimore: Meshkujt.40 Tabela 3.3.1 Aftësia për të lexuar dhe shkruar: Femrat .41 Tabela 3.3.2 Aftësia për të lexuar dhe shkruar: Meshkujt.42 Tabela 3.4.1 Ndjekja e mjeteve të komunikimit masiv: Femrat.43 Tabela 3.4.2 Ndjekja e mjeteve të komunikimit masiv: Meshkujt .44 Tabela 3.5.1 Statusi i punësimit: Femrat.45 Tabela 3.5.2 Statusi i punësimit: Meshkujt .46 Tabela 3.6.1 Profesioni: Femrat.48 Tabela 3.6.2 Profesioni: Meshkujt .49 Tabela 3.7 Lloji i punësimit .50 xii | Tabelat dhe Figurat Figura 3.1 Gjendja e Punesimit per Grate dhe Burrat ne 12 Muajt e Fundit .47 KAPITULLI 4 LINDSHMËRIA Tabela 4.1 Lindshmëria aktuale.53 Tabela 4.2 Lindshmëria sipas karakteristikave historike.56 Tabela 4.3 Tendenca në nivelet e lindshmërisë sipas moshës .56 Tabela 4.4 Fëmijë të lindur dhe që jetojnë .58 Tabela 4.5 Intervalet e Lindjeve .59 Tabela 4.6 Mosha në lindjen e pare .60 Tabela 4.7 Mosha mesatare në lindjen e parë .61 Tabela 4.8 Shtatzënia dhe mëmësia në adoleshencë .62 Figura 4.1 Nivelet e Lindshmërisë Sipas Moshës për Periudhën Trevjeçare Përpara Studimit, Sipas Vendbanimit Urban-Rural .54 Figura 4.2 Tendencat në Nivelet e Lindshmërisë sipas Moshës për Periudhat Pesëvjeçare Përpara Studimit .57 KAPITULLI 5 PLANIFIKIMI FAMILJAR Tabela 5.1 Njohuri mbi metodat kontraceptive .64 Tabela 5.2 Njohuritë për metodat kontraceptive sipas karakteristikave të përzgjedhura .66 Tabela 5.3.1 Përdorimi i mëparshëm i kontracepsionit: Femra .67 Tabela 5.3.2 Përdorimi i mëparshëm i kontracepsionit: Meshkuj.68 Tabela 5.4 Përdorimi aktual i kontracepsionit sipas moshës .69 Tabela 5.5 Përdorimi aktual i kontracepsionit sipas karakteristikave të përzgjedhura.72 Tabela 5.6 Numri i fëmijëve në përdorimin e parë të kontracepsionit .74 Tabela 5.7 Njohuri për periudhën e fertilitetit .75 Tabela 5.8 Burimi i metodave moderne të kontracepsionit.76 Tabela 5.9 Burimi i metodave kontraceptive moderne sipas karakteristikave të përzgjedhura .77 Tabela 5.10 Përdorimi i prezervativëve të markave të marketingut social.78 Tabela 5.11 Kostot e metodave kontraceptive moderne .79 Tabela 5.12 Zgjedhje e informuar .80 Tabela 5.13 Nivelet e ndërprerjes së metodës kontraceptive në vitin e parë .81 Tabela 5.14 Përdorimi i kontracepsionit në të ardhmen tek mospërdoruesit.82 Tabela 5.15 Arsye për mungesë planesh për të përdorur kontracepsion në të ardhmen.82 Tabela 5.16 Metoda e preferuar e kontracepsionit për përdorim në të ardhmen .83 Tabela 5.17 Ekspozimi ndaj mesazheve mbi planifikimin familjar .84 Tabela 5.18 Kontakti i jopërdoruesve me ofrues të planifikimit familjar .85 Tabela 5.19 Dijeni e bashkëshortit/partnerit mbi përdorimin e kontracepsionit nga femrat .86 Figura 5.1 Përdorimi i Kontraceptivëve Tek Femrave Aktualisht të Martuara Mosha 15-49 Vjeç .70 KAPITULLI 6 PËRCAKTUES TË TJERË TË PËRAFËRT TË LINDSHMËRISË Tabela 6.1 Gjendja civile aktuale.88 Tabela 6.2 Mosha në martesën e parë.89 Tabelat dhe Figurat | xiii Tabela 6.3 Martesa e hershme .90 Tabela 6.4.1 Mosha mediane në martesën e parë: Femrat .91 Tabela 6.4.2 Mosha mediane në martesën e parë: Meshkujt .92 Tabela 6.5 Dallimi moshor mes bashkëshortëve .93 Tabela 6.6 Mosha në kohën e marrëdhënies së parë seksuale .94 Tabela 6.7.1 Mosha mediane në kohën e marrëdhënies së parë: Femra.95 Tabela 6.7.2 Mosha mediane në kohën e marrëdhënies së parë: Meshkuj .96 Tabela 6.8.1 Veprimtaria seksuale e kohëve të fundit: Femra .97 Tabela 6.8.2 Veprimtaria seksuale e kohëve të fundit: Meshkuj.98 Tabela 6.9 Mungesa e ciklit pas lindjes, abstinenca, dhe mungesa e riskut. 100 Tabela 6.10 Kohëzgjatja mediane e mungesës së menstruacioneve pas lindjes, abstinencës pas lindjes, dhe mungesës së riskut të shtatzënisë pas lindjes. 101 Tabela 6.11 Menopauza . 101 KAPITULLI 7 PREFERENCAT PËR LINDSHMËRINË Tabela 7.1 Preferencat për lindshmërinë sipas numrit të fëmijëve që jetojnë . 104 Tabela 7.2.1 Dëshira për të kufizuar lindjen e fëmijëve: Femra . 106 Tabela 7.2.2 Dëshira për të kufizuar lindjen e fëmijëve: Meshkuj. 107 Tabela 7.3.1 Nevoja dhe kërkesa për planifikim familjar mes femrave aktualisht të martuara . 108 Tabela 7.3.2 Nevoja dhe kërkesa për planifikim familjar për të gjitha femrat dhe për femrat që nuk janë të martuara aktualisht . 109 Tabela 7.4 Numri ideal i fëmijëve . 111 Tabela 7.5 Mesatarja ideale për numrin e fëmijëve . 112 Tabela 7.6 Statusi i planifikimit të lindshmërisë . 113 Tabela 7.7 Nivelet e lindshmërisë së dëshiruar . 114 Figura 7.1 Preferencat për Lindshmërinë mes Femrave dhe Meshkujve Aktualisht të Martuar në Moshën 15-49 Vjeç . 105 Figura 7.2 Shpërndarja e lindjeve në Pesë Vitet Përpara Studimit Sipas Statusit të Planifikimit të Lindshmërisë . 114 KAPITULLI 8 VDEKSHMËRIA E FOSHNJAVE DHE E FËMIJËVE Tabela 8.1 Shkalla e Vdekshërisë së Hershme të Fëmijëve. 117 Tabela 8.2 Shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve sipas tipareve social-ekonomike . 120 Tabela 8.3 Shkalla e vdekshmërisë në fëmijërinë e hershme sipas karakteristikave demografike. 121 Tabela 8.4 Vdekshmëria perinatale . 122 Tabela 8.5 Sjellje e rrezikshme për fertilitetin . 123 Figura 8.1 Tendencat e Vdekshmërisë Foshnjore, Shqipëri, 1990-2008. 119 KAPITULLI 9 SHËNDETI I NËNËS Tabela 9.1 Kujdesi para lindjes . 127 Tabela 9.2 Numri i vizitave të kujdesit antenatal dhe koha e vizitës së parë. 128 Tabela 9.3 Përbërësit e kujdesit antenatal. 129 Tabela 9.4 Injeksionet kundër tetanozit. 131 Tabela 9.5 Vendi i lindjes. 132 Tabela 9.6 Ndihma gjatë lindjes . 134 xiv | Tabelat dhe Figurat Tabela 9.7 Koha e kontrollit të parë pas lindjes . 135 Tabela 9.8 Lloji i punonjësit shëndetësor që bën kontrollin e parë pas lindjes. 136 KAPITULLI 10 SHËNDETI I FËMIJËS Tabela 10.1 Pesha e fëmijës dhe madhësia e tij në lindje . 138 Tabela 10.2 Vaksinimi sipas burimit të informacionit . 140 Tabela 10.3 Vaksinimi sipas tipareve të formimit . 141 Tabela 10.4 Vaksinimet në vitin e parë të jetës. 142 Tabela 10.5 Prevalenca e simptomave të ARI-së dhe prevalenca dhe trajtimi i etheve . 143 Tabela 10.6 Prevalenca e diarresë . 145 Tabela 10.7 Trajtimi i diarresë. 146 Tabela 10.8 Praktikat e ushqyerjes gjatë diarresë. 147 Tabela 10.9 Njohuritë për paketat ORS apo për lëngjet e paketuara . 148 Tabela 10.10 Largimi i jashtëqitjeve të fëmijës. 149 Tabela 10.11 Mbështetja e familjes për të mësuarit . 151 Tabela 10.12 Fëmijët e lënë vetëm ose me fëmijë të tjerë . 152 Tabela 10.13 Disiplinimi i fëmijëve . 154 KAPITULLI 11 TË USHQYERIT Tabela 11.1 Ushqyerja fillestare me gji . 157 Tabela 11.2 Statusi i ushqyerjes me gji sipas moshës . 159 Tabela 11.3 Kohëzgjatja mediane dhe shpeshtësia e ushqyerjes me gji. 161 Tabela 11.4 Ushqime të konsumuara nga fëmijë në 24 orët përpara intervistës . 162 Tabela 11.5 Praktikat e ushqyerjes së foshnjave dhe fëmijëve të vegjël (IYCF). 163 Tabela 11.6 Ushqime të konsumuara nga nënat në ditën dhe natën përpara intervistës. 165 Tabela 11.7 Prania e kripës së jodizuar në familje . 166 Tabela 11.8 Marrja e mikroelementeve mes fëmijëve. 168 Tabela 11.9 Marrja e mikroelementeve mes nënave. 170 Tabela 11.10 Prevalenca e anemisë te fëmijët . 172 Tabela 11.11.1 Prevalenca e anemisë te femrat. 173 Tabela 11.11.2 Prevalenca e anemisë tek meshkujt. 174 Tabela 11.12 Statusi i të ushqyerit tek fëmijët. 177 Tabela 11.13.1 Statusi i të ushqyerit të femrave. 180 Tabela 11.13.2 Statusi i të ushqyerit i meshkujve. 181 Figura 11.1 Mes Fëmijëve të Fundit Lindur në Pesë Vitet Përpara Studimit që Morën një Lëng para Qumështit, Përqindja që Mori Lëngje Specifike . 158 Figura 11.2 Praktikat e Ushqyerjes së Foshnjeve sipas Moshës . 160 Figura 11.3 Statusi i të Ushqyerit të Fëmijëve Sipas Moshës. 178 Figura 11.4 Statusi i të Ushqyerit të Fëmijëve nën Pesë Vjeç Shqipëri 2000, 2005, dhe 2008-09 Bazuar mbi Referencën NCHS/CDC/WHO . 179 KAPITULLI 12 NJOHURITË, QËNDRIMET DHE SJELLJA NË LIDHJE ME HIV/AIDS Tabela 12.1 Dijet për AIDS . 185 Tabela 12.2 Dijet lidhur me metodat për parandalimin e HIV . 186 Tabela 12.3.1 Njohuri të Plota për AIDS: Femrat . 188 Tabela 12.3.2 Plotshmëria e njohurive për AIDS: Meshkujt . 189 Tabelat dhe Figurat | xv Tabela 12.4 Njohuritë për parandalimin e transmetimit të HIV nga nëna tek fëmija . 191 Tabela 12.5.1 Qëndrimet pranuese ndaj atyre që jetojnë me HIV: Femrat . 193 Tabela 12.5.2 Qëndrimet pranuese ndaj atyre që jetojnë me HIV: Meshkujt. 194 Tabela 12.6 Qëndrimet ndaj bisedimeve për marrëdhënie seksuale më të sigurta me burrin . 195 Tabela 12.7 Mbështetja e të rriturve për edukimin në lidhje me përdorimin e prezervativit për parandalimin e AIDS. 197 Tabela 12.8.1 Partnerët e shumtë seksualë dhe aktet seksuale më të rrezikshme gjatë 12 muajve të kaluar: Femrat . 199 Tabela 12.8.2 Partnerët e shumtë seksualë dhe aktet seksuale më të rrezikshme gjatë 12 muajve të kaluar: Meshkujt. 200 Tabela 12.9 Seks me pagesë: Meshkujt . 202 Tabela 12.10.1 Mbulimi me testim për HIV: Femrat. 203 Tabela 12.10.2 Mbulimi me testin e HIV: Burra . 204 Tabela 12.11 Bërja synet te meshkujt . 205 Tabela 12.12 Prevalenca e Infeksioneve Seksualisht të Transmetueshme (STI) raportuar nga vetë njerëzit dhe simptomat e STI . 206 Tabela 12.13 Plotshmëria e njohurive për AIDS dhe e burimit të prezervativëve ndër të rinjtë. 208 Tabela 12.14 Mosha në aktin e parë seksual për të rinjtë . 210 Tabela 12.15 Përdorimi i prezervativit në aktin e parë seksual tek të rinjtë . 211 Tabela 12.16 Akti seksual paramartesor dhe përdorimi i prezervativit gjatë aktit seksual paramartesor tek të rinjtë . 213 Tabela 12.17 Akti seksual me rrezik të lartë ndër të rinjtë dhe përdorimi i prezervativëve gjatë aktit të fundit me rrezik të lartë në 12 muajt e kaluar. 214 Tabela 12.18 Përzierja e moshave në marrëdhënie seksuale ndër femrat e moshës 15-24. 216 Tabela 12.19 Të dehur gjatë aktit seksual ndër të rinjtë . 217 Figura 12.1 Femrat dhe Meshkujt që kërkojnë Këshilla ose Trajtim për STI . 207 Figura 12.2 Abstinenca, Besnikëria dhe Përdorimi i Prezervativit (ABC) midis të Rejave dhe të Rinjve të Moshës 15-24 . 209 KAPITULLI 13 SHËNDETI I TË RRITURVE Tabela 13.1.1 Statusi shëndetësor aktual: Femra . 220 Tabela 13.1.2 Statusi shëndetësor aktual: Meshkuj. 221 Tabela 13.2 Statusi shëndetësor aktual krahasuar me si ishte 12 muaj përpara studimit . 222 Tabela 13.3 Sëmundje kronike dhe akute . 223 Tabela 13.4 Njohuri për mamogramën dhe Pap-testin . 224 Tabela 13.5.1 Konsumi i duhanit: Femra. 226 Tabela 13.5.2 Konsumi i duhanit: Meshkuj . 227 Tabela 13.6 Sjellja ndaj duhanpirjes . 228 Tabela 13.7 Perceptimi i problemeve shëndetësore shkaktuar nga duhanpirja. 229 Tabela 13.8.1 Konsumii alkoolit: Femra . 230 Tabela 13.8.2 Konsumi i alkoolit: Meshkuj . 231 Tabela 13.9 Historia e hipertensionit dhe veprimet e ndërmarra për të ulur tensionin e gjakut. 232 Tabela 13.10.1 Nivelet e hipertensionit: Femra . 234 Tabela 13.10.2 Nivelet e hipertensionit: Meshkuj. 235 Tabela 13.11.1 Problemet në mundësinë për të marrë kujdes shëndetësor: Femrat. 238 xvi | Tabelat dhe Figurat Tabela 13.11.2 Problemet në mundësinë për të marrë kujdes shëndetësor: Meshkujt . 239 Tabela 13.12 Përdorimi dhe cilësia e shërbimit shëndetësor. 240 Tabela 13.13.1 Mbulimi nga sigurimet shëndetësore: Femrat . 242 Tabela 13.13.2 Mbulimi nga sigurimet shëndetësore: Meshkuj. 243 Tabela 13.14 Sugjerime për pagesat në qendrat shëndetësore publike . 244 Tabela 13.15 Pagesa për shërbimin shëndetësor . 247 Tabela 13.16 Pamundësia e pagesës për kujdesin shëndetësor dhe pasojat . 250 Figura 13.1 Ndërgjegjësimi në Lidhje me Hipertensionin dhe Statusi i Trajtimit të Grave dhe Burrave Hipertensive të Moshës 15-49 Vjeç. 236 KAPITULLI 14 MIGRIMI Tabela 14.1 Statusi i migrimit në familje . 252 Tabela 14.2 Karakteristikat e familjeve nga të cilat ish-anëtarët e saj kanë migruar. 254 Tabela 14.3 Popullsia migratore e brendshme sipas moshës dhe gjinisë. 256 Tabela 14.4 Popullsia emigrante sipas moshës dhe gjinisë . 257 Tabela 14.5 Karakteristikat e migrantëve në çastin e migrimit . 258 Tabela 14.6 Mosha aktuale dhe gjinia e migrantëve . 260 Tabela 14.7 Arsyeja kryesore e migrimit . 261 Tabela 14.8 Destinacioni i migrantëve. 263 Tabela 14.9.1 Migrimi i brendshëm: prefektura e origjinës dhe prefektura pritëse . 264 Tabela 14.9.2 Migrimi i brendshëm, rajonet e origjinës dhe ato pritëse . 265 Tabela 14.10 Shtetet pritëse të emigrantëve sipas gjinisë dhe moshës në kohën e emigrimit . 266 Tabela 14.11 Emigracioni: Shteti pritës sipas rrethit të origjinës, prefekturës dhe rajonit në Shqipëri . 267 Tabela 14.12 Karakteristikat e familjeve që kujdesen për fëmijë të migrantëve . 268 Tabela 14.13 Karakteristikat e migrantëve që kanë lënë fëmijë. 269 Tabela 14.14 Para dhe sende të dërguara nga migrantët në familjet e tyre të mëparshme. 272 Tabela 14.15 Emigrimi afat-shkurtër . 274 Figura 14.1 Përqindja e Familjeve me të Paktën një Anëtar të Saj që ka Migruar, sipas Rajoneve dhe Vendbanimit . 253 Figura 14.2 Përqindja e Familjeve me Anëtarë që Kanë Migruar Brenda ose Jashtë Shqipërisë, me të Paktën një Fëmijë të Migrantit që Aktualisht Jeton në Familje, sipas Rajoneve dhe Vendbanimit . 255 Figura 14.3 Përqindja e Meshkujve dhe Femrave që Kanë Migruar Brenda dhe Jashtë Vendit. 257 Figura 14.4 Shpërndarja në Përqindje e Migrantëve sipas Vitit të Parë të Migrimit Brenda ose Jashtë Shqipërisë. 261 Figura 14.5 Shtetet Pritëse të Emigrantëve . 263 Figura 14.6 Shpërndarja e Grupmoshave të Fëmijëve të Migrantëve që Jetojnë në Familjet e Intervistuara: Migrimi i Brendshëm. 270 Figura 14.7 Shpërndarja e Grupmoshave të Fëmijëve të Migrantëve që Jetojnë në Familjet e Intervistuara: Migrimi i Jashtëm. 270 Tabelat dhe Figurat | xvii KAPITULLI 15 FUQIZIMI I GRUAS DHE PËRFUNDIMET DEMOGRAFIKE E SHËNDETËSORE Tabela 15.1 Punësimi dhe të ardhurat në të holla të femrave dhe meshkujve aktualisht të martuar . 276 Tabela 15.2.1 Kontrolli mbi të ardhurat në të holla të femrave dhe niveli relativ i të ardhurave të femrave: Femrat . 277 Tabela 15.2.2 Kontrolli mbi të ardhurat në të holla të meshkujve . 278 Tabela 15.3 Kontrolli i femrës mbi të ardhurat e saj dhe ato të bashkëshortit. 279 Tabela 15.4.1 Pjesëmarrja e femrave në vendim-marrje . 280 Tabela 15.4.2 Pjesëmarrja e femrave në vendim-marrje sipas meshkujve . 281 Tabela 15.5.1 Pjesëmarrja e femrave në vendim-marrje sipas karakteristikave të përzgjedhura . 282 Tabela 15.5.2 Qëndrimet e meshkujve ndaj pjesëmarrjes së bashkëshorteve në vendim-marrje . 283 Tabela 15.6.1 Qëndrimet ndaj rrahjes së bashkëshortes: Femrat . 285 Tabela 15.6.2 Qëndrimet ndaj rrahjes së bashkëshortes: Meshkujt. 286 Tabela 15.7.1 Qëndrimet ndaj refuzimit të marrëdhënieve seksuale me bashkëshortin: Femrat. 288 Tabela 15.7.2 Qëndrimet ndaj refuzimit të marrëdhënieve seksuale me bashkëshortin: Meshkujt . 289 Tabela 15.7.3 Qëndrimet e meshkujve ndaj të drejtave të një bashkëshorti kur bashkëshortja refuzon të kryejë marrëdhënie seksuale . 290 Tabela 15.8 Treguesit e fuqizimit të gruas. 292 Tabela 15.9 Përdorimi aktual i kontracepsionit sipas statusit të femrave. 293 Tabela 15.10 Fuqizimi i gruas dhe numri ideal i fëmijëve dhe nevoja e paplotësuar për planifikim familjar . 294 Tabela 15.11 Kujdesi shëndetësor riprodhues sipas fuqizimit të gruas. 295 Figura 15.1 Numri i Vendimeve në Familje në të Cilat Marrin Pjesë Femrat Aktualisht të Martuara. 280 Figura 15.2 Përqindja e Femrave në Moshën 15-49 Vjeç që Morën Kujdes Paslindjes nga Personeli Shëndetësor Brenda Dy Ditëve të Para Pas Lindjes, sipas Treguesve të Fuqizimit të Gruas . 296 SHTOJCA A ZBATIMI I KAMPIONIT Tabela A.1 Shpërndarja e zonave të renditjes dhe e banesave në kuadrin e kampionit sipas rajonit dhe vendbanimit, Shqipëria 2001 . 304 Tabela A.2 Caktimi i zonave të renditjes për secilën zonë dhe shtresë . 305 Tabela A.3 Zbatimi i kampionit: Femrat . 311 Tabela A.4 Zbatimi i kampionit: Meshkujt . 312 SHTOJCA B PËRLLOGARITJET E GABIMEVE TË KAMPIONIT Tabela B.1 Lista e variableve të përzgjedhura për gabimet e kampionit. 315 Tabela B.2 Gabimet e kampionit për kampionin Kombëtar . 316 Tabela B.3 Gabimet e kampionit për kampionin Urban. 317 Tabela B.4 Gabimet e kampionit për kampionin Rural . 318 Tabela B.5 Gabimet e kampionit për kampionin Bregdetar. 319 Tabela B.6 Gabimet e kampionit për kampionin Qendror . 320 Tabela B.7 Gabimet e kampionit për kampionin Malor . 321 xviii | Tabelat dhe Figurat Tabela B.8 Gabimet e kampionit për kampionin Tirana Urbane . 322 SHTOJCA B TABELAT E CILËSISË SË TË DHËNAVE Tabela C.1 Shpërndarja e moshës së familjeve. 324 Tabela C.2.1 Shpërndarja e moshës e femrave të kualifikueshme dhe të intervistuara . 325 Tabela C.2.2 Shpërndarja e moshës te meshkujt e kualifikueshëm dhe të intervistuar . 325 Tabela C.3 Plotësia e raportimit . 326 Tabela C.4 Lindjet sipas viteve kalendarike . 327 Tabela C.5 Raportimi i moshës në kohën e vdekjes në ditë. 328 Tabela C.6 Raportimi i moshës në kohën e vdekjes në muaj. 328 Tabela C.7 Statusi i të ushqyerit të fëmijëve bazuar mbi Popullsinë e Referencës Ndërkombëtare NCHS/CDC/OBSh . 329 Parathënie | xix PARATHËNIE Studimi Demografik dhe Shëndetësor i Shqipërisë (ADHS) 2008-09 ishte një studim kombëtar i realizuar mbi një kampion përfaqësues kombëtar, i projektuar për të dhënë informacione mbi çështjet e shëndetit dhe të popullsisë në Shqipëri. ADHS u krye nga Instituti Kombëtar i Statistikës (INSTAT) dhe Instituti i Shëndetit Publik (ISHP), nën drejtimin e Ministrisë së Shëndetësisë të Republikës së Shqipërisë. ADHS ka pasur mbështetje financiare nga agjencitë ndërkombëtare: SHBA Agjencia për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID), Zyra Zviceriane për Bashkëpunim në Shqipëri (SCO-A), Fondi i Fëmijëve i Kombeve të Bashkuara (UNICEF), Fondi i Popullsisë i Kombeve të Bashkuara (UNFPA), Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH), dhe dhe Agjensia Spanjolle për Zhvillim dhe Bashkëpunim (AECID). Asistencë teknike është dhënë nga ICF Macro si për të siguruar cilësinë e studimit ashtu dhe për ngritjen e kapaciteteve në vend. Studimi Demografik dhe Shëndetësor i Shqipërisë 2008-09 jep vlerësimet më të fundit të vdekshmërisë foshnjore dhe asaj të fëmijëve. Përveç të dhënave mbi vdekshmërinë, objektivat e ADHS 2008-09 ishin të mbledhë të dhëna në nivel kombëtar dhe rajonal për lindshmërinë dhe përdorimin e metodave kontraceptive, shëndetin e nënës dhe të fëmijës, shëndetin e të rriturve, HIV/AIDS-in dhe sëmundje të tjera seksualisht të transmetueshme. Studimi mbledh informacione të detajuara mbi këto tema nga gratë e moshës riprodhuese (15-49 vjeç) dhe për tema të caktuara, edhe nga meshkujt e të njëjtës moshë. Sigurisht studimi do të japë vlerësime dhe për një sërë treguesish demografikë, duke perfshire migrimin. Rezultatet mbi migrimin do të ndihmojnë për të kuptuar më mirë sjelljet e dinamiken migrimit në popullatën shqiptare. ADHS 2008-09 gjithashtu kontribon në pasurimin e bazës së të dhënave në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar me tregues të demografisë dhe shëndetit. Ines Nurja Alban Ylli Drejtor i Përgjithshëm Drejtor Instituti Kombëtar i Statistikës (INSTAT) Instituti Shëndetit Publik (ISHP) Falenderime | xxi FALENDERIME Ministria e Shëndetësisë e Republikës së Shqipërisë dhe Instituti Kombëtar i Statistikave dëshirojnë të shprehin vlerësimin e tyre për ata që janë përfshirë në zbatimin e Studimit Demografik dhe Shëndetësor në Shqipëri (ADHS), 2008-09 dhe në përgatitjen e këtij raporti. Një falenderim i veçantë shkon për: • Ministrinë e Shëndetësisë për kryesinë e saj në Task Force gjatë realizimit të ADHS; • Institutin Kombëtar të Statistikës (INSTAT) në sigurimin e ekspertizës për proçedurat e përcaktimit te kampionit, kartografisë dhe GIS si dhe për pjesëmarrje në përshtatjen pyetësorit, analizën e të dhënave dhe në shkrimin e raportit përfundimtar; • Institutin e Shëndetit Publik për pjesëmarrje në përshtatjen e pyetësorit, në analizën e të dhënave dhe shkrimin e raportit përfundimtar, si dhe për vënien në dispozicion të personave teknikë me edukim shëndetësor, gjatë punës në terren dhe gjatë procesit të trajnimit të grupeve të terrenit; • Agjencinë e SHBA për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID/Shqipëri), Zyra Zviceriane për Bashkëpunim në Shqipëri (SCO-A), Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) dhe Agjensia Spanjolle për Zhvillim dhe Bashkëpunim (AECID) për sigurimin e fondeve për organizimin dhe kryerjen e Studimit Demografik dhe Shëndetësor Shqiptar 2008-09; • Zyrat e UNICEF dhe UNFPA ne Shqiperi per sigurimin e financimit dhe mbeshtetjen teknike ne planifikimin, zbatimin, pergatitjen e raportit te studimit, shperndarjen e te dhenave dhe per koordinimin e ndihmes nga partneret e tjere per ADHS; • ICF Macro për sigurimin e mbështetjes teknike gjatë projektimit, trajnimit të stafit, punës në terren, si dhe gjatë procesimit, analizës e shperndarjes së të dhënave të grumbulluara; • Stafin teknik të ADHS dhe ekipet e cilësisë së të dhënave, për kontributin e dhënë gjatë punës në terren; kontributin e çmuar të gjithë ekspertëve dhe organizatave, puna e përbashkët e të cilëve sigururoi zbatimin efektiv të studimit. Gjithashtu falenderim për të gjitha familjet, pjesëmarrja e të cilave bëri të mundur sigurimin e informacioneve të besueshme, të mbledhura në studim; dhe • Fondacionin NESMARK për kryerjen e procedurave financiare dhe administrative. Koordinatorët Kombëtare të Projektit Lantona SADO (INSTAT) Elizana PETRELA (IPH) Kontribuan në Raport | xxiii KONTRIBUAN NË RAPORT Specialistët të cilët kontribuan në Raportin Final ADHS Autorë Shqiptarë: Dr Elizana Petrela - Zëvendës Drejtoreshë, Instituti i Shëndetit Publik Lantona Sado - Koordinatore Programi, Instituti i Statistikës Dr Alban Ylli - Drejtor, Instituti i Shëndetit Publik Dr Ines Nurja – Drejtoreshë e Përgjithshme, Instituti i Statistikës Ledia Thomo – Zëvendës Drejtoreshë e Përgjithshme, Instituti i Statistikës Nedime Ceka - Përgjegjës i Sektorit Riprodhues, Ministria e Shëndetësisë Nurie Caushi – Përgjegjëse e Sektorit te Shëndetsisë, Instituti i Statistikës Dr Mariana Bukli – Programi për Shëndetësinë, UNICEF Flora Ismaili - Analiste e Programit, UNFPA Dr Bukurije Dumani - Profesoreshë, Universiteti i Tiranës Emira Galanxhi – Drejtoreshë e Statistikave Sociale, Instituti i Statistikës Klodjan Rrepaj - Drejtor i Kabinetit, Ministria e Shëndetësisë Prof. Eduard Kakarriqi - Drejtor, Departamenti i Epidemiologjisë, Treguesit e Shëndetësisë dhe Politikat Shëndetësore, Instituti i Shëndetit Publik Sonela Xinxo - Specialiste, Instituti i Shëndetit Publik Gazmend Bejtja - Drejtor i Shëndetit Publik, Ministria e Shëndetësisë Roland Bani - Specialist, Koordinator Kombëtar për HIV/AIDS-it, Instituti i Shëndetit Publik Rovena Daja - Specialiste, Instituti i Shëndetit Publik Rudina Baboci - Specialiste, Instituti i Shëndetit Publik Fationa Pupuleku - Specialiste, Instituti i Statistikës Pranvera Elezi - Specialiste, Instituti i Statistikës Teranda Jahja - Specialiste, Instituti i Statistikës Grupi ICF Macro: Trevor Croft – Demograf /Specialist në Procesimin e të Dhënave Zhuzhi Moore – Demografe Sri Poedjastoeti – Demografe Jasbir Sangha – Specialiste e Biomarkërave Sidney Moore – Redaktore Kaye Mitchell – Specialiste e Prodhimit të Dokumentave Chris Gramer – Specialist per Grafikët Përmbledhja e Gjetjeve | xxv PËRMBLEDHJA E GJETJEVE Studimi Demografik dhe Shëndetësor në Shqipëri (ADHS) 2008-09 është një studim kombëtar i realizuar me një grup përfaqësues prej 7,584 femrash dhe 3,013 meshkujsh të moshës 15-49 vjeç. Puna në terren u zhvillua gjatë periudhës tetor 2008 deri në prill 2009. ADHS u realizua nga Instituti i Statistikës dhe Instituti i Shëndetit Publik të Republikës së Shqipërisë. ICF Macro siguroi asistencën teknike për studimin. Fondet për këtë studim janë siguruar nga Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID), Zyra Zviceriane për Bashkëpunim në Shqipëri (SCO- A), Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijë (UNICEF), Fondi për Popullsi i Kombeve të Bashkuara (UNFPA), Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) dhe Agjensia Spanjolle për Zhvillim dhe Bashkëpunim (AECID). KARAKTERISTIKAT E POPULLATËS Shqipëria është një vend etnikisht homogjen, pothuajse të gjithë të intervistuarit janë shqiptarë. Rreth 55 përqind jetojnë në zonat rurale. Një e gjashta e të intervistuarve banojnë në Tiranën Urbane. Madhësia mesatare e familjeve në Shqipëri është 3.8 persona. Gjashtëmbëdhjetë përqind e familjeve janë të kryesuara nga gratë. Tre përqind e familjeve kanë fëmijë jetimë ose fëmijë nën kujdestari që jetojnë me ta. Nëntëdhjetë e katër përqind e familjeve përdorin një burim të përmirësuar të ujit të pijshëm dhe 92 përqind e familjeve përdorin pajisje sanitare të përmirësuara. Më shumë se gjysma e familjeve shqiptare (52 përqind) kanë tokë bujqësore të vetën. Shumica e femrave dhe e meshkujve të zgjedhur kanë frekuentuar shkollën. Rreth gjysma e grave (47 përqind) kanë përfunduar arsimin fillor, ndërsa rreth një e katërta (24 përqind) kanë përfunduar arsimin e mesëm. Katër në dhjetë meshkuj (37 përqind) kanë përfunduar arsimin fillor, ndërsa tre në dhjetë meshkuj (30 përqind) kanë përfunduar arsimin e mesëm. Trembëdhjetë përqind e femrave dhe 12 përqind e meshkujve janë me universitet ose arsim të lartë. Pothuajse e gjithë popullata di të shkruajë dhe të lexojë. Tridhjetë përqind e femrave dhe 66 përqind e meshkujve ishin të punësuar deri në shtatë ditë para intervistës. ARSIMI Në total, 95 përqind e të intervistuarve kanë ndjekur arsimin fillor dhe 56 përqind arsimin e mesëm; indeksi i barazisë gjinore është 0.99 dhe 0.96, përkatësisht. Pesëdhjetë e pesë përqind e fëmijëve të moshës 36-59 muaj kanë ndjekur një program arsimor në fëmijërinë e hershme. LINDSHMËRIA Treguesit e fertilitetit. Niveli total i lindshmërisë (TFR) për tre vitet para studimit është 1,6 fëmijë për çdo grua, shifër kjo nën nivelin e zëvendësimit. TFR për zonat rurale (1.8 lindje) është më i lartë se sa për zonat urbane (1.3 lindje). Ky ndryshim urban-rural në normat e lindjes së fëmijës, mund t'i atribuohet pothuajse ekskluzivisht grupmoshave të reja. Edhe pse piku i pjellorisë ndodh në moshën 25-29 vjeç, si në zonat urbane dhe në ato rurale, ndryshimi më i madh urban- rural i treguesit të fertilitetit specifik për moshën është në grupmoshën 20-24 vjeç (64 lindje për grua krahasuar me 120 lindje për grua). Tendencat në kohë. Krahasimet midis studimit të Shëndetit Riprodhues në Shqipëri dhe rezultateve të ADHS tregojnë një rënie nga 2.6 fëmijë për grua në 1999-2002, në nivelin aktual të 1.6 fëmijëve për një grua në periudhën 2006-2008. Mosha në lindjen e parë. Lindja e fëmijëve fillon relativisht vonë në Shqipëri, tre të katërtat e grave të moshës 20-24 vjeç nuk kanë lindur. Studimi tregoi se vetëm 2 përqind e grave të moshës 15-19 vjeç kanë lindur fëmijë. Mosha mesatare në lindjen e parë, për gratë e moshës 25-49 vjeç, është 23.4 vjeç. Intervalet e lindjeve. Studimet kanë treguar se fëmijët e lindur më shpejt pas lindjes së mëparshme, sidomos ata të lindur brenda dy xxvi | Përmbledhja e Gjetjeve vitesh nga lindja e mëparshme, kanë një rrezik të rritur të sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë. Intervali mesatar i lindjeve në Shqipëri është 47 muaj. Pesëmbëdhjetë përqind e lindjeve në pesë vitet para studimit kanë ndodhur brenda 24 muajve nga lindja e mëparshme, interval që vlerësohet si shumë i shkurtër. Fëmijët e lindur në rajonin Malor kanë një interval më të shkurtër të lindjes (41 muaj) se rajonet e tjera. Preferencat në fertilitet. Ndër gratë aktualisht të martuara, 73 përqind raportojnë se nuk duan një fëmijë tjetër, ose janë sterilizuar, ndërsa 20 përqind duan të kenë një fëmijë tjetër. Pjesa tjetër që përbën 7 përqind, janë të pavendosur nëse do të bënin një fëmijë tjetër, ose thonë se nuk janë në gjendje të kenë një fëmijë tjetër (infertilë). KONTRACEPSIONI Njohuri dhe nëse kanë përdorur ndonjëherë. Njohuritë e planifikimit familjar janë pothuajse gjithëpërfshirëse në Shqipëri, ku 99 përqind e femrave dhe pothuajse 100 përqind e meshkujve të moshës 15-49 vjeç dinë së paku një metodë të planifikimit familjar. Mesatarisht, gratë e martuara raportuan se njohin gjashtë metoda kontraceptive dhe burrat e martuar raportuan se dinë katër metoda të planifikimit familjar. Nëntëdhjetë e një përqind e grave të martuara deklarojnë se kanë përdorur ndonjëherë një metodë të planifikimit familjar dhe vetëm 33 përqind deklarojnë se kanë përdorur një metodë moderne të planifikimit familjar. Përdorimi aktual. Gjashtëdhjetë e nëntë përqind e grave të martuara raportuan se ato aktualisht janë duke përdorur një metodë të planifikimit familjar: 11 përqind janë duke përdorur metoda moderne të planifikimit familjar dhe 59 përqind janë duke përdorur metoda tradicionale. Deri tani, mënyra më e zakonshme, që përdoret aktualisht në gratë e martuara është tërheqja (58 përqind), ndjekur nga prezervativi mashkullor (4 përqind), sterilizimi femëror (3 përqind) dhe pilula (2 përqind). Gratë në zonat urbane kanë më shumë të ngjarë të përdorin metoda të planifikimit familjar, se sa gratë në zonat rurale (74 dhe 66 përqind, përkatësisht), ato kanë gjithashtu më shumë gjasa të përdorin metoda moderne të planifikimit familjar (12 dhe 10 përqind, përkatësisht). Përdorimi metodave të planifikimit familjar rritet në përpjestim të drejtë me nivelin e arsimit - një përqindje më e madhe e grave të arsimuara me universitet përdorin metoda moderne (18 përqind) krahasuar me ato me arsim të mesëm, profesional ose teknik (12 përqind), ose arsim 8-vjeçar (9 përqind). Tendencat në përdorimin aktual. Në përgjithësi, përdorimi i metodave të planifikimit familjar ka rënë krahasuar me vitin 2002, Studimi i Shëndetit Riprodhues, nga 75 përqind e raportuar në studimin e Shëndetit Riprodhues, në 69 përqind që u raportua në studimin ADHS, por përqindja e grave aktualisht të martuara të moshës 15-44 vjeç, të cilat janë duke përdorur metoda modern, është rritur nga 8 në 11 përqind. Rezultatet e ADHS tregojnë një ulje në përdorimin e metodave tradicionale, kryesisht tërheqjes. Ndërprerja e metodave. Njëzet e shtatë përqind e përdoruesve të metodave të planifikimit familjar në Shqipëri ndërpresin një metodë të planifikimit familjar brenda 12 muajve që nga fillimi i përdorimit të saj. Përqindjet e ndërprerjes janë të larta për përdoruesit e pilulave (43 përqind) dhe përdoruesit e prezervativëve (32 përqind), por është më e ulët për tërheqjen (19 përqind). Përdorimi në të ardhmen. Ndërmjet grave të martura, jo përdoruese të metodave të planifikimit familjar, rreth një në pesë (19 përqind) synojnë të përdorin në të ardhmen një metodë të planifikimit familjar, 69 përqind nuk duan të përdorin një metodë të planifikimit familjar në të ardhmen dhe 12 përqind nuk janë të sigurtë nëse do të përdorin apo jo në të ardhmen një metodë të planifikimit familjar. Kur u pyetën se cilën metodë parapëlqejnë të përdorin, shumica e përdorueseve deklaroi tërheqjen si metodën më të preferuar (56 përqind), ndërsa 18 përqind përmendën prezervativët meshkullorë dhe 12 përqind ishin në favor të pilulës. Arsyeja për të mos përdorur kontraceptivë. Shkaqet më të shpeshta të mospërdorimit të metodave të planifikimit familjar janë ato që lidhen me lindshmërinë (40 përqind), të pasuara nga shkaqe të lidhura me metodën e përdorur (31 përqind) dhe veçanërisht frika nga efektet anësore (19 përqind). Kundërshtimi i partnerit për të përdorur një metodë të planifikimit familjar ishte një nga përgjigjet më të shpeshta Përmbledhja e Gjetjeve | xxvii (18 përqind) dhe për personat nën moshën 30 vjeç, frika nga efektet anësore (33 përqind) dhe kundërshtimi i bashkëshortit për të përdorur një metodë të planifikimit familjar (15 përqind) janë arsyet më të rëndësishme të mospërdorimit të këtyre metodave në të ardhmen. Burimet e furnizimit. Institucionet shëndetësorë publike ofrojnë metoda të planifikimit familjar për shumicën e përdoruesve të metodave moderne të planifikimit familjar (53 përqind), ndërsa 40 përqind e përdoruesve furnizohen nga sektori privat dhe 7 përqind furnizohen nga burime të tjera, si për shembull dyqanet. Nevoja të paplotësuara për kontracepsion. Në përgjithësi, 13 përqind e grave aktualisht të martuara në Shqipëri kanë nevoja të paplotësuara për planifikimin familjar, 3 përqind për distancën ndërmjet lindjeve dhe 9 përqind për kufizimin e lindjeve. Nëse të gjitha grave me nevoja të paplotësuara do t’i shtoheshin dhe 69 përqind e atyre që janë tashmë duke përdorur një metodë të planifikimit familjar (nevoja të plotësuar), kërkesat totale për planifikim familjar arrijnë në 82 përqind të grave aktualisht të martuara. VDEKSHMËRIA FËMINORE Nivelet e vdekshmërisë foshnjore. Për pesë vitet e fundit, shkalla e vdekshmërisë për fëmijët nën pesë vjec është 22 vdekje për 1,000 lindje dhe e vdekshmërisë foshnjore është 18 vdekje për 1,000 lindje. Tendencat e vdekshmërisë në fëmijëri. Të dhënat nga ADHS 2008-09 tregojnë se ka pasur një rënie të vdekshmërisë së fëmijëve, gjatë pesë viteve të fundit para studimit. Për shembull, vdekshmëria infantile ka rënë nga 26 vdekje për 1,000 lindje të gjalla për periudhën 1992-2002 me 18 vdekje për 1,000 lindje të gjalla për periudhën 2005-2009. Po kështu, një rënie e ngjashme raportohet dhe për vdekshmërisë nën pesë vjeç, nga 32 në 22 vdekje për 1,000 lindje. Dallimet në vdekshmërinë foshnjore. Studimi nxjerr në pah se nivelet e vdekshmërisë infantile ishin më të larta në zonat rurale (24 për 1,000 lindje) se sa në ato urbane (12 për 1,000 lindje). Nivelet e vdekshmërisë infantile janë më të larta në fëmijët e grave të varfëra (24 për 1,000 lindje) sesa në fëmijët e grave që janë në indeksin më të lartë të pasurisë (17 për 1,000 lindje). SHËNDETI I NËNËS Kujdesi para lindjes. Shqipëria ka një sistem të mirë shëndetësor, të zhvilluar, me një infrastrukturë të gjerë të institucioneve që ofrojnë shërbime të kujdesit të nënës. Në përgjithësi, nivelet e kujdesit para lindjes dhe ndihma e ofruar janë në nivele të larta. othuajse të gjitha gratë shtatzëna (97 përqind) në Shqipëri kanë marrë kujdesin para lindjes nga një ofrues i kualifikuar, të paktën një herë gjatë shtatzënisë. Gjashtëdhjetë e shtatë përqind e grave kishin një numër të rekomanduar të vizitave ANC (4 ose më shumë) gjatë shtatzënisë. Përqindja e grave që kishin katër ose më shumë vizita ANC është shumë më e ulët në zonat rurale krahasuar me ato urbane (57 përqind krahasuar me 82 përqind). Përsa i përket përmbajtjes së kujdesit, tetë në dhjetë grave shtatzëna u është matur pesha, ndërsa rreth nëntë në dhjetë (ose më shumë) gra i janë nënshtruar testeve të tjera bazë; 91 përqind të grave u është matur tensioni i gjakut, 88 përqind e tyre u bërë analiza e urinës, 87 përqind e grave kanë bërë një analizë gjaku dhe 95 përqind kishin bërë një ECHO. Megjithatë, më pak se gjysma thonë që ishin informuar për komplikime gjatë shtatzënisë (48 përqind). Kujdesi në lindje. Pothuajse të gjitha lindjet (99 përqind) në Shqipëri janë ndjekur nga një ofrues i kualifikuar shëndetësor dhe janë kryer në institucione shëndetësore (97 përqind). Njëzet e dy përqind e lindjeve kryhen në shtëpi. Tetëdhjetë e gjashtë përqind e lindjeve që kryhen në një strukturë shëndetësore janë ndjekur nga një obstetër/gjinekolog dhe 14 përqind janë ndjekur nga një infermiere apo mami. Përqindja e lindjeve të kryera me sexio-cesarea është rritur nga 13 përqind në vitin 2002, në 19 përqind që raportohet në ADHS 2008-09. Kujdesi pas lindjes. Tetëdhjetë e tetë përqind e të gjitha grave me një lindje në pesë vitet e fundit kanë bërë një kontroll pas lindjes. Pesëdhjetë e nëntë përqind të grave u është bërë një kontroll mjekësor-deri në më pak se katër orë pas lindjes dhe 13 përqind të grave u është bërë kontrolli mjekësor në ditën e parë të lindjes. SHËNDETI I FËMIJËS Vaksinimet e fëmijës. Kartat e shëndetit të cilat mbahen në institucionet shëndetësore janë burimi xxviii | Përmbledhja e Gjetjeve kryesor i të dhënave të vaksinimit. Të paktën 97 përqind e fëmijëve kanë marrë vaksinë BCG, të tri dozat e DPT së fëmijëve dhe vaksinat e hepatitit B, si dhe vaksinën e fruthit. Në përgjithësi, 95 përqind e fëmijëve të moshës 18-29 muaj janë të vaksinuar plotësisht dhe më pak se 1 përqind nuk kanë marrë ndonjë nga vaksinat. Prevalenca dhe trajtimi i ARI, etheve dhe diarresë. Pesë përqind e fëmijëve nën pesë vjeç kishin simptoma të ARI në dy javë para studimit. Shtatë në dhjetë nga këta fëmijë u dërguan në një institucion shëndetësor për këshilla apo trajtim dhe gjashtë në dhjetë fëmijë morën antibiotikë. Tetë përqind e fëmijëve nën moshën pesë vjeç kishin ethe në dy javë para studimit dhe 71 përqind e këtyre kanë marrë kujdes në një isntitucion shëndetësor për këshilla apo trajtim. Pesë përqind e fëmijëve nën moshën pesë vjeç kanë patur diarre në dy javë para studimit. Gjashtë në dhjetë fëmijë me diarre (61 përqind) u dërgua në një institucion të kujdesit shëndetësor për këshilla apo trajtim dhe tre të katërtat (75 përqind) kanë marrë ORT ose lëngje në sasi të shtuar. Marrja e lëngjeve ishte më e kufizuar në një të katërtat (26 përqind) e fëmijëve me diarre, një praktikë kjo që rrit rrezikun për dehidrim. Shumica e grave (81 përqind) që kanë lindur në pesë vitet e fundit, kanë njohuri rreth paketave ORT. Disiplina e fëmijës. Gjashtëdhjetë e tetë përqind e fëmijëve i janë nënshtruar dënimit psikologjik gjatë periudhës deri një muaj para studimit. Dënime të lehta fizike u raportuan për 58 përqind të fëmijëve, ndërsa 14 përqind i janë nënshtruar dënimeve të rënda fizike. USHQYERJA Ushqyerja me gji. Nëntëdhjetë e gjashtë përqind e fëmijëve nën moshën pesë muaj ishin ushqyer ndonjëherë me gji, megjithatë, vetëm 43 përqind e fëmijëve të lindur që janë ushqyer me gji, e kanë filluar ushqyerjen me gji brenda orës së parë pas lindjes (ashtu siç rekomandohet). Tridhjetë e nëntë përqind e fëmijëve të moshës 0-5 muaj janë ushqyer vetëm me gji. Kohëzgjatja mesatare e ushqyerjes me gji ishte 15 muaj. Ushqyerja me shishe-biberon. Shishja me biberon është mjaft e përhapur në Shqipëri. Ndër fëmijët nën moshën 3 vjeç që jetojnë me nënat e tyre, më shumë se gjysma (53 përqind) e foshnjave nën moshën 2 muajsh janë ushqyer me një shishe me biberon. Kjo përqindje rritet në 81 përqind për fëmijët e moshës 4-5 muaj, dhe më pas fillon e ulet. Ushqyerja e foshnjeve dhe fëmijëve të vegjël (IYCF). Praktikat e përshtatshme të ushqyerjes të foshnjave dhe fëmijëve të vegjël (IYCF) përfshijnë fillimin në kohë të ushqimeve gjysmë të ngurta/të ngurta, nga mosha gjashtë muaj e në vazhdim. Kjo realizohet duke rritur sasinë dhe shpeshtësinë e këtyre ushqimeve, derisa fëmija të rritet, duke ruajtur të njëjtën sasi të qumështit të gjirit. Kështu plotësohen nevojat në rritje të fëmijës për ushqim.Vetëm 19 përqind e fëmijëve janë të ushqyer sipas tri praktikave të IYCF. Vajzat (16 përqind) kanë më pak të ngjarë se djemtë (21 përqind) për t’u ushqyer sipas të gjitha praktikave të rekomanduara të IYCF. Marrja e mikroelementeve. Rezultatet tregojnë se 88 përqind e fëmijëve të moshës 6-35 muaj konsumojnë në baza ditore fruta dhe perime të pasura me vitamina A dhe 84 përqind konsumojnë ushqime të pasura me hekur. Vetëm një përqindje e vogël (5 përqind) e fëmijëve të moshës 6-59 muaj kanë marrë suplemente hekuri 7 ditë para vrojtimit. Vetëm 35 përqind e grave që kanë pasur lindje në pesë vitet e fundit raportuan të kenë marrë tableta hekuri ose shurup gjatë shtatëzanisë për lindjen e tyre të fundit te gjallë. Midis grave qe raportuan se marrin shtesë hekuri, shumica thanë se kishin marrë këtë shtesë për më pak se 60 ditë. Pak më shumë se tre të katërtat (76 përqind) e familjeve rezultuan të përdorin sa duhej kripën e jodizuar. Anemia. Në përgjithësi, 17 përqind e fëmijëve 6-59 muajsh në Shqipëri kanë nivele të anemisë, duke përfshirë 11 përqind të fëmijëve që janë mesatarisht anemikë (10.0-11.9 g/dl) dhe 6 përqind të cilët janë anemike të moderuar (7.0-9.9 g/dl). Prevalenca e anemise është mjaft më e lartë në zonat rurale se sa në zonat urbane, por ulet me rritjen e e nivelit arsimor të nënës dhe indeksit të pasurisë. Gjëndja e ushqyerjes. Në përgjithësi, ADHS 2008-09 gjeti se 19 përqind e fëmijëve nën moshën pesë vjec kanë prapambetje në gjatësi (gjatesi ndaj moshës <-2SD) dhe 11 përqind janë shumë të prapambetur (gjatesi ndaj moshës <-3SD), 9 përqind janë të dobësuar (pesha ndaj gjatesisë <- 2SD), dhe 6 përqind janë shumë të dobësuar (pesha ndaj gjatesisë <-3SD), 5 përqind Përmbledhja e Gjetjeve | xxix janë nënpeshë për moshën e tyre (pesha ndaj moshës <-2SD) dhe 2 përqind janë shumë nënpeshë (pesha ndaj moshës <-3SD). Njëzet e dy përqind e fëmijëve nën pesë vjeç janë mbipeshë apo obezë (pasha ndaj gjatësisë >2 SD). Gjendja ushqyese e fëmijëve shqiptarë është përmirësuar gradualisht gjatë dekadës së kaluar. Prapambetja në gjatësi te fëmijët nën pesë vjeç ka rënë nga 32 përqind në vitin 2000 në 22 përqind në vitin 2005 dhe në 16 përqind në periudhën 2008-09. Përqindja e fëmijëve që janë të dobët ka rënë nga 11 përqind në vitin 2000 në 7 përqind në vitin 2005 dhe 2008-09. Së fundi, përqindja e fëmijëve nenpeshë ka rënë nga 14 përqind në vitin 2000 në 8 përqind në vitin 2005 dhe në 6 përqind në periudhën 2008-09. Vetëm mbi 3 përqind të grave në Shqipëri kanë një Indeks te Masës Trupore (BMI) nën 18.5, duke treguar një nivel të ulët të mangësive në ushqyerje. Nga ana tjetër, 39 përqind e grave janë mbipeshë apo të shëndosha (30 përqind janë mbipeshë dhe 10 përqind janë të shëndosha). Nivelet e mbipeshës dhe obezitetit rriten ndjeshëm me kalimin e moshës, por janë më të ulëta te gratë me nivel më të lartë arsimor. Përqindja e mbipeshës është më e lartë për meshkujt (53 përqind) se sa për femrat (39 përqind), por burrat kanë më pak të ngjarë se sa femrat të jenë të obezë (9 dhe 10 përqind, përkatësisht). HIV/AIDS DHE INFEKSIONET E TJERA SEKSUALISHT TË TRANSMETUESHME Niveli i ulët aktual i infeksionit HIV në Shqipëri ofron mundësinë për ndërhyrje të hershme dhe për parandalimin e përhapjes së mëtejshme të sëmundjes. Shumica e rasteve me HIV në Shqipëri kanë qenë diagnostikuar midis grave dhe burrave në grupmoshën 25-44 vjeç. Megjithatë që nga viti 2000, një përqindje në rritje e grave janë infektuar me HIV/AIDS. Njohuritë dhe qëndrimet. Në Shqipëri, njohja e HIV/AIDS është e lartë me 93 përqind të femrave dhe 94 përqind të burrave që deklarojne se kanë dëgjuar për AIDS-in. Përdorimi i prezervativit (74 dhe 83 përqind, përkatësisht), kufizimi marrëdhënieve seksuale me një partner i cili është HIV negativ dhe nuk ka partnerë të tjerë (78 dhe 81 përqind, përkatësisht), dhe abstenimi nga seksi (72 dhe 76 përqind, përkatësisht) u pranuan secila nga rreth tre të katërtat e të gjitha grave dhe burrave si mënyra për të ulur rrezikun e marrjes së HIV-it. Rezultatet tregojnë se shumë të rritur shqiptarë kanë njohuri të sakta për mënyrat e trasmetimit dhe mostransmetimit të virusit të AIDS-it. Në Shqipëri, më pak se tre në dhjetë gra (28 përqind) dhe vetëm një në pesë meshkuj (20 përqind) kanë njohuri të plotë për HIV/AIDS dhe parandalimin e transmetimit. Stigma rreth AIDS është e përhapur në Shqipëri. Tetëdhjetë e gjashtë përqind e grave dhe 85 përqind e burrave thanë se do të jenë të gatshëm për t'u kujdesur në shtëpinë e tyre për një anëtar të familjes të sëmurë me AIDS. Nga ana tjeter, vetëm 27 përqind e femrave dhe 23 përqind e meshkujve thanë se ata nuk do të duan ta mbajnë të fshehtë se një anëtar i familjes ka virus e AIDS-it. Po ashtu, vetëm 29 përqind e femrave dhe 31 përqind e meshkujve do të blinin perime të freskëta nga një tregtar të infektuar nga HIV dhe 41 përqind e grave dhe 31 përqind e burrave thanë se një mësuese e infektuar me HIV duhet të lejohet të vazhdojë mësimdhënien. Përqindja që shpreh qëndrim pozitiv ndaj të katër masave është e ulët: vetëm 6 përqind e grave dhe e burrave. Sjellja seksuale. Ndër të anketuarit që kishin marrëdhënie seksuale në 12 muajt e fundit, vetëm 8 përqind e meshkujve dhe një pjesë e papërfillshme e femrave raportuan që kishin më shumë se një partner seksual në 12 muajt para studimit dhe pak më shumë se një e katërta e meshkujve (27 përqind) dhe 7 përqind e femrave raportuan se kanë kryer marrëdhënie seksuale jashtëmartesore apo jashtë bashkëjetese (seks me rrezik të lartë). Përdorimi i prezervativit. Më shumë se gjysma e meshkujve (51 përqind) dhe një e katërta e grave (25 përqind) kanë raportuar përdorimin e një prezervativi në marrëdhënien më të fundit seksuale me rrezik të lartë. Gjysma e të rinjve 15-24 vjeç (50 përqind) përdorën prezervativ herën e parë që kryen marrëdhënie seksuale, krahasuar me një të pestën e femrave të reja (19 përqind). Infeksionet seksualisht të transmetueshme. Njëmbëdhjetë përqind e femrave dhe 5 përqind e meshkujve kanë raportuar një STI, një shkarkesë anormale, ose një dhembje ne organet gjenitale gjatë 12 muajve para studimit dhe 12 përqind e xxx | Përmbledhja e Gjetjeve meshkujve kanë raportuar një STI ose një nga simptomat e tjera të lidhura me STI. SHËNDETI TEK TË RRITURIT Shkaqet kryesore të vdekjes në Shqipëri janë të ngjashme me ato në vendet e industrializuara (sëmundjet kardiovaskulare, kanceri dhe aksidentet). Duhanpirja. Të dhënat tregojnë se pirja e duhanit ndeshet relativisht rrallë midis femrave (4 përqind), por është mjaft e përhapur te meshkujt (43 përqind). Norma e pirjes së duhanit për gratë ndeshet më zakonisht ne grupmoshën 20-24 vjeç (7 përqind) dhe 25-29 (10 përqind). Për burrat norma e pirjes së duhanit rritet me moshën duke mbërritur kulmin me 56 përqind gjatë moshës 30-34 vjeç, e më pas mbetet në të njëjtat nivele. Te gratë, pirja e duhanit është e përqendruar tek ato që jetojnë në Tiranën urbane (14 përqind), femrat me universitet ose arsim të lartë (15 përqind) dhe femrat indeksin më të lartë të pasurisë (12 përqind). Midis duhanpirësve aktualë, më shumë se gjashtë në dhjetë femra (61 përqind) dhe nëntë në dhjetë meshkuj (93 përqind) raportuan pirjen e 10 apo më shumë cigareve në 24 orët e fundit. Konsumi i alkoolit. Një e treta e grave (32 përqind) dhe dy të tretat e meshkujve (65 përqind) kanë pirë ndonjëhere alkool dhe shumica e këtyre grave dhe burrave kanë pirë alkool në 12 muajt e fundit - 30 përqind e të gjitha femrave dhe 63 përqind e të gjithë meshkujve. Më pak se 1 përqind e femrave dhe 16 përqind e meshkujve pinë alkool pesë ose më shumë ditë në javë dhe 5 përqind e femrave dhe 23 përqind e burrave raportuan se pijnë 1-4 ditë në javë. Hipertensioni. ADHS 2008-09 përfshiu matjen e tensionit te gjakut për të rriturit e moshës 15-49 vjeç të cilët pranuan. Rezultatet tregojnë se një në pesë femra (20 përqind) dhe 28 përqind e meshkujve në Shqipëri janë të klasifikuar me hipertension. Dyzetë përqind e femrave dhe 45 përqind e meshkujve në moshat 45-49 vjeç janë duke vuajtur nga hipertensioni, duke vënë në pah se hipertensioni është një problem serioz shëndetësor për grupmoshat më të moshuara në Shqipëri. Shtatëdhjetë e nëntë përqind e femrave dhe 90 përqind e meshkujve me tension të lartë të gjakut janë të pavetëdijshëm se ata janë hipertensivë. Problemet lidhur me marrjen e kujdesit shëndetësor. Pothuajse nëntë në dhjetë femra (87 përqind) mosha 15-49 dhe katër në pesë meshkuj (80 përqind) te moshës 15-49 vjec raportojnë të paktën një problem me marrjen e kujdesit shëndetësor. Problemet më të zakonshme të raportuara nga gratë dhe burrat lidhen me ‘marjen e parave (56 dhe 62 përqind, përkatësisht)’, 'shqetësimin se nuk ka furnizim ose pajisje në dispozicion' (63 dhe 55 përqind, përkatësisht), ' shqetësimi se nuk ka medikamente në dispozicion' (54 dhe 52 përqind, përkatësisht), shqetësimi dhe se ‘nuk ka staf shëndetsor në dispozicion' (50 dhe 45 përqind, përkatësisht). Tre në katër femra dhe meshkuj (79 dhe 71 përqind, përkatësisht) nuk janë të mbuluar nga anjë lloj sigurimi shëndetësor. Në Shqipëri thuhet është e përhapur pagesa ‘nën dorë’ për kujdesin shëndetësor. Pothuajse tre në dhjetë grave dhe burrave (29 përqind e femrave dhe 26 përqind e meshkujve) që vizituan një shërbim shëndetësor publik iu është propozuar që të bëjnë një pagesë informale për kujdesin shëndetësor. Shtatë në dhjetë gra dhe burra (72 dhe 68 përqind, përkatësisht) raportuan gjatë 12 muajve të fundit se paguan për kujdesin mjekësor që duhet ta marrin falas. Midis atyre që paguan për kujdesin mjekësor, arsyeja që raportohet më shpesh është marrja e shërbimeve me cilësi më të mirë (57 përqind e femrave dhe 53 përqind e meshkujve). Trembëdhjetë përqind e femrave dhe meshkujve besojnë se shëndeti i tyre ka rënë 'shumë' ose 'disi' në 12 muajt e fundit për shkak të problemeve që lidhen me pagesën për kujdesin mjekësor, dhe më tej 14 përqind e grave dhe 9 përqind e burrave mendojnë se shëndeti i tyre ka rënë "pak." STATUSI I GRAVE Dy në tre gra (66 përqind) raportojnë se i marrin vendimet së bashku me burrin ose partnerin në lidhje me kujdesin e tyre shëndetësor dhe 61 përqind marrin së bashku vendime mbi blerjet e rëndësishme të familjes. Pesëdhjetë e shtatë përqind e grave të martuara thonë se ato marrin kryesisht vendime në lidhje me blerjet e përditshme në familje, ndërsa 63 përqind vendosin së bashku me burrin e tyre lidhur me vizitat te familjarët apo të afërmit. ADHS 2008-09 mbledh informacion mbi gratë dhe qëndrimet e meshkujve ndaj rrahjes së gruas, një mënyrë e tërthortë për të matur perceptimin e grave mbi statusin e tyre. Gratë dhe burrat u Përmbledhja e Gjetjeve | xxxi pyetën nëse një burrë është i justifikuar ta rrahë gruan e tij në një sërë rrethanash: në qoftë se gruaja djeg në zjarr ushqimin, grindet me atë, del pa i thënë atij, lë pasdore fëmijët, ose refuzon marrëdhëniet seksuale. Burrat kanë më shumë gjasa se femrat të bien dakord me të paktën një nga arsyet që justifikon që rrahjen e gruas nga burri i saj - 36 përqind e meshkujve në krahasim me 30 përqind të femrave. Studimi i ADHS përfshin pyetje nëse të anketuarit mendojnë që një grua është e justifikuar të refuzojë të kryejë marrëdhënie seksuale me burrin e saj në tri rrethana: ajo e di se burri i saj ka një sëmundje seksualisht të transmetueshme (STI); ajo e di se burri i saj ka marrëdhënie seksuale me të tjera gra, apo ajo është e lodhur ose jo në humor. Në përgjithësi, 63 përqind e grave janë dakord se një grua është e justifikuar të refuzojë të ketë marrëdhënie seksuale me burrin e saj për të tri arsyet e paraqitura dhe vetëm 8 përqind e tyre nuk pajtohen me faktin se gruaja është e justifikuar të refuzojë marrëdhëniet seksuale me burrin e saj për ndonjë nga arsyet e paraqitura. Meshkujt kanë më pak gjasa se femrat për të rënë dakord me të gjitha (tre) arsyet e permendura për të cilat një grua ndërpret marrëdhëniet seksuale me burrin i saj (49 përqind krahasuar me 63 përqind). Tregues të Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit | xxxiii TREGUES TË OBJEKTIVAVE TË ZHVILLIMIT TË MIJËVJEÇARIT (MDGs) Vlera Objektivi Treguesi Femra Meshkuj Total 1. Çrrënjosja e varfërisë dhe urisë ekstreme 1.8 Prevalenca e fëmijëve nën peshë që janë nën pesë vjeç1 4.6 5.8 5.2 2. Arritja e arsimit fillor 2.1 Niveli neto i ndjekjes së shkollës fillore2 94.9 95.4 95.2 2.3 Niveli i alfabetizmit të popullsisë në moshën 15-24 vjeç3 98.6 97.6 98.1 3. Promovimi i barazisë gjinore dhe fuqizimi i gruas 3.1 Raporti vajza/djem në shkollën fillore 3.1 Raporti vajza/djem në shkollën e mesme sl sl sl sl 99.5 96.0 4. Ulja e vdekshmërisë së fëmijëve 4.1 Niveli i vdekshmërisë për moshën nën pesë vjeç (për 1,000 lindje të gjalla) 16 27 22 4.2 Niveli i vdekshmërisë foshnjore (për 1,000 lindje të gjalla) 15 22 18 4.3 Përqindja e fëmijëve një vjeç të imunizuar nga fruthi4 97.2 96.1 96.7 5. Përmirësimi i shëndetit të nënës 5.2 Përqindja e lindjeve të ndihmuara nga personel i aftë shëndetësor 5 sl sl 99.3 5.3 Niveli i prevalencës së kontraceptivëve (çfarëdo metode kontraceptive, femra aktualisht të martuara në moshën 15-49 vjeç) sl sl 69.3 5.4 Niveli i lindjeve në adoleshencë (për 1,000 femra në moshën 15-19 vjeç) sl sl 17 5.5 Mbulim me kujdes para lindjes (të paktën një vizitë) 6 sl sl 97.3 5.5 Mbulim me kujdes para lindjes (katër vizita) 7 sl sl 66.8 5.6 Nevojë e paplotësuar për planifikim familjar (mes femrave aktualisht të martuara në moshën 15-49 vjeç) sl sl 12.8 6. Lufta kundër HIV/AIDS, malaries dhe sëmundjeve të tjera 6.2 Përdorimi i prezervativit në marrëdhëniet e fundit seksuale me risk të lartë: mosha rinore 15-24 vjeç8 25.3 54.5 46.9 6.3 Përqindja e popullsisë në moshën 15-24 vjeç me njohuri të sakta dhe të gjithanshme mbi HIV/AIDS9 35.9 22.0 29.4 Vlera Urbane Rurale Total 7. Sigurimi i qëndrueshmërisë mjedisore 7.8 Përqindja e popullsisë që përdor burime të përmirësuara uji të pijshëm, burime urbane, urbane dhe rurale (popullsia de jure) 10 96.8 91.3 93.8 7.9 Përqindja e popullsisë që përdor mjedise të përmirësuara higjenikee, urbane dhe rurale (popullsia de jure) 11 97.3 87.3 91.8 sl = S’ka lidhje 1 Përqindja e fëmijëve në moshën 0-59 muaj që janë nën -2 devijime nga standardi (SD) nga mediana e Standardeve të OBSh-së për Rritjen e Fëmijëve në peshën ndaj moshës 2 Të dhënat ADHS 2008-09 janë bazuar mbi praninë e raportuar, jo regjistrimin, për fëmijët në moshën 6-14 vjeç. 3 I referohet të intervistuarve që kishin ndjekur shkollën e mesme ose më shumë ose ata që mund të lexojnë një fjali të plotë 4 Të dhënat ADHS 2008-09 janë bazuar mbi fëmijë në moshën 18-29 muaj. 5 Mes të gjitha lindjeve në 5 vitet e shkuara. Personeli i aftë shëndetësor përfshin obstetër/gjinekolog, mjek familjeje dhe infermiere/mami. 6 Mes lindjeve në 5 vitet e shkuara. Personeli i aftë shëndetësor përfshin obstetër/gjinekolog, mjek familjeje dhe infermiere/mami. 7 Mes lindjeve të fundit në 5 vitet e shkuara. Katër ose më shumë vizita te cilido ofrues shërbimesh, qoftë ky i aftë apo jo. 8 Marrëdhënie seksuale me risk të lartë i referohet marrëdhënieve seksuale me një partner që nuk është bashkëshort, nuk bashkëjeton; periudha e kohës është 12 muaj përpara studimit. 9 Një person konsiderohet se ka njohuri të gjithanshme mbi HIV/AIDS kur ai/ajo e di që përdorimi i përhershëm i prezervativit gjatë marrëdhënieve seksuale dhe pasja e vetëm një partneri HIV-negativ dhe besnik mund të pakësojë mundësitë për të marrë HIV, kur e di që një person në dukje i shëndetshëm mund të ketë HIV dhe refuzon dy perceptimet e gabuara më të zakonshme mbi HIV, domethënë, që HIV mund të transmetohet me anë të pickimeve të mushkonjave dhe që një person mund të infektohet duke ndarë ushqimin me një person që ka HIV. 10 Përqindja e atyre, qëkanë si burim kryesor për ujin e pijshëm një lidhje në banesë (tubacione), tubacion publik, pus apo gropë, gropë të mbrojtur apo burim, ose mbledhje uji nga shiu 11 Mjedise të përmirësuara higjenike janë: banja me shkarkim, gropa e përmirësuar me ventilim (VIP), gropa tradicionale me kapak dhe tualeti me dekompozim. xxxiv | Harta e Shqipërisë SHQIPËRIA 0 25 5012.5 Kilometers [ Qendror Bregdetar Malor Tiranë Vlorë Korçë Mat Fier Pukë Berat Shkodër Dibër Kukës Elbasan Tropojë Mirditë Librazhd Përmet Kolonjë Gjirokastër Has Skrapar Bulqizë Gramsh Lushnje Tepelenë Lezhë Devoll Krujë Kavajë Pogradec Durrës Kurbin Delvinë Peqin Mallakastër 0 5025 Kilometra KOSOVË GREQI MALI I ZI REPUBLIKA E MAQEDONISË Legjenda Rajonet e ADHS Prefekturat Rrethet Kuçovë Malësi e Madhe Liqeni i Ohrit Liqeni i Prespës Liqeni i Shkodrës Tirana Sarandë D et i A dr ia tik ± V Hyrje | 1 HYRJE 1 1.1 GJEOGRAFIA DHE POPULLSIA Republika e Shqipërisë është një vend i vogël, që ndodhet në Gadishullin e Ballkanit në Europën juglindore. Vendi ka një sipërfaqe prej 28,748 kilometra katrorë. Ai ndan një kufi 172 km me Malin e Zi në veriperëndim, 115 km me Kosovën në verilindje, 151 km me Maqedoninë në veri dhe lindje dhe një kufi prej 282 km me Greqinë në jug dhe juglindje. Vija e tij bregdetare është 487 km e gjatë. Ultësira perëndimore ndodhet përballë Detit Adriatik dhe Kanalit të Otrantos, me rëndësi strategjike, i cili vendos më pak se 100 km ujë midis Shqipërisë dhe fundit të ‘çizmes’ italiane, duke lidhur Detin Adriatik me Detin Jon. Vendi karakterizohet nga tri zona gjeografike – zonat malore, kryesisht në veri dhe lindje, zona qendrore dhe ajo bregdetare me terren të ulët. Mali i Korabit është pika më e lartë e Shqipërisë me 2,753 metra dhe ndodhet në rrethin e Dibrës, në verilindje të vendit. Klima konsiderohet kontinentale e karakterizuar nga dimër i ftohtë dhe verë e nxehtë. Shqipëria ka 12 prefektura (ose qarqe), që përfshijnë në gjirin e vet 36 rrethe. Ndarjet administrative të nivelit të tretë, bashkitë në zonat urbane apo komunat në zonat rurale, janë nën prefekturat dhe rrethet. Bashkitë më të mëdha në shqip quhen bashki. Kryeqyteti i Shqipërisë është Tirana. Shqipëria është demokraci parlamentare, ku parlamenti është me një dhomë dhe përbën pushtetin legjislativ. Në pushtetin ekzekutiv, presidenti zgjidhet nga parlamenti për një mandat katërvjeçar dhe gëzon të drejtën edhe për një mandat të dytë. Popullsia zyrtare e Shqipërisë, e regjistruar në Regjistrimin e Popullsisë dhe Banesave të vitit 2001 ishte 3,069,275 banorë (INSTAT, 2002). Në vitin 2008, popullsia e Shqipërisë përllogaritej tek 3,170,048 banorë dhe dendësia ishte rreth 110 persona për një kilometër katror. Krahasuar me Regjistrimin e Popullsisë dhe Banesave të vitit 2001, popullsia e Shqipërisë është rritur me afërsisht 106,748 persona. Jetëgjatësia mesatare në lindje për periudhën 2005-2008 ishte 72.1 për meshkujt dhe 78.6 për femrat. Jetëgjatësia është më e lartë në zonat urbane se sa ato rurale – si gratë ashtu edhe burrat, në zonat urbane, jetojnë afërsisht 3 vjet më gjatë se sa ata në zonat rurale (INSTAT, 2008). Më shumë se 98 përqind e popullsisë janë shqiptarë etnikë me grupe të vogla grekësh, maqedonësh, vllehësh, romësh, bullgarësh, dhe serbësh. Edhe pse feja ishte e ndaluar gjatë periudhës komuniste dhe shumica e shqiptarëve nuk praktikojnë ndonjë fe, popullsia nominalisht i përket tri feve kryesore – myslimanët gjenden gjithkund në vend, ndërkohë që katolikët ndodhen kryesisht në veri dhe të krishterët ortodoksë janë të përqendruar në jug. 1.2 HISTORIA Historia e Shqipërisë si rajon filloi rreth tre mijë vjet më parë, me fise të ndryshme që jetonin në këto treva. Në kohët e hershme, shumica e zonës banohej nga ilirët e lashtë, paraardhës të mundshëm të shqiptarëve. Në Mesjetë, u formua bërthama e shtetit shqiptar dhe rajoni u quajt Arbëri. Nga fillimi i shekullit të 15-të, pjesa më e madhe e Gadishullit të Ballkanit ishte nën kontrollin e Perandorisë Otomane, me përjashtim të një zone bregdetare, që përbën pjesën më të madhe të Shqipërisë së sotme. Rezistenca shqiptare gjatë gjithë mesit të shekullit të 15-të i pengoi turqit otomanë të kontrollonin rajonin, por nga ana tjetër, çoi në një gjendje thuajse të vazhdueshme lufte. Pjesa kryesore e kësaj qëndrese kundër otomanëve u udhëhoq nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu, prej vitit 1443 deri në vitin 1468. Pas vdekjes së tij, qëndresa vazhdoi deri në vitin 1478, por sapo aleancat e krijuara nga Skënderbeu dështuan, otomanët pushtuan territorin dhe Shqipëria u bë pjesë e Perandorisë Otomane duke mbetur e tillë për 400 vitet që pasuan. 2 | Hyrje Dobësimi i Perandorisë Otomane dhe gjallërimi i lëvizjes kombëtare, që filloi rreth vitit 1878 në fund, ndezi një mori kryengritjesh popullore kundër përpjekjeve për të përhapur kulturën dhe zakonet turke në Shqipëri. Këto kryengritje që filluan rreth vitit 1910 kulmuan me Shpalljen e Pavarësisë më 28 nëntor 1912. Pavarësia u njoh nga fuqitë kryesore europiane në vitin 1913, por përvijimi i kufijve la shumë bashkësi shqiptare jashtë Shqipërisë. Shteti i ri ra shpejt pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore në vitin 1914 dhe ra nën ndikimin e fuqive të ndryshme, përfshi ato italiane, serbe dhe greke deri në vitet 1920. Në vitin 1924, Ahmet Zogu përmbysi qeverinë republikane të Fan Nolit dhe u bë president. Në vitin 1928, Shqipëria u shpall mbretëri duke kurorëzuar Zogun si Mbreti Zog i Parë. Në vitet e para të sundimit të tij, Mbreti Zog nënshkroi marrëveshje të shumta me Italinë, në një përpjekje për të stabilizuar dhe modernizuar vendin. Më vonë, Mbreti Zog u përpoq të pakësonte varësinë ekonomike dhe ushtarake të vendit nga Italia, por më 7 prill 1939, Musolini e pushtoi Shqipërinë. Mbreti Zog u arratis nga Shqipëria dhe italiani, Mbreti Viktor Emanuel III, u shpall Mbret i Shqipërisë. Gjatë kësaj periudhe, popullsisë shqiptare iu imponua një politikë italianizimi me forcë. Kur qeveria e Musolinit u përmbys e bashke me te dhe pushtimi nga Italia, Gjermania pushtoi Shqipërinë në shtator 1943. Në 28 nëntor 1944, lëvizjet e rezistencës çliruan Shqipërinë nga pushtimi gjerman dhe partizanët komunistë ishin forca kryesore e kësaj rezistence. Partizanët komunistë, të udhëhequr nga Enver Hoxha, kishin luftuar kundër sundimit fashist të vendit të tyre prej nëntorit të vitit 1941. Shqipëria u shpall Republikë Popullore më 11 janar 1946 dhe Enver Hoxha u bë president i vendit. Vendi u rreshtua vazhdimisht me botën komuniste, së pari me Jugosllavinë deri në shtator 1948, më pas me BRSS kur u bë shtet stalinist. Ky status vazhdoi deri në vitin 1960, kur marrëdhëniet e acaruara për shkak të vazhdimit të rrugës staliniste nga qeveria e Tiranës çuan në prishjen e marredhënieve diplomatike me BRSS në vitin 1961. Shqipëria e braktisi Traktatin e Varshavës në vitin 1968, pas pushtimit sovjetik të Çekosllovakisë. Me humbjen e këtyre lidhjeve politike, vendi i ktheu sytë nga Republika Popullore e Kinës. Pas vdekjes së Mao Ce Dunit në vitin 1976 dhe ndryshimeve që ndodhën në Kinë, kjo aleancë mori fund në vitin 1977. Pas kësaj, pasoi një periudhë izolimi, gjatë së cilës vendi nuk kishte asnjë aleat. Enver Hoxha qëndroi në pushtet deri në vdekje, në vitin 1985. Pasardhësi i tij, Ramiz Alia, ndërmori reforma graduale, krijoi një klimë më të zbutur politike dhe u përpoq ta nxjerrë vendin nga izolimi ndërkombëtar. Reformat demokratike u ndërmorën me formimin e Partisë Demokratike të Shqipërisë në vitin 1990. Zgjedhjet shumëpartiake, të mbajtura në vitin 1991 u fituan nga ish- komunistët. Ish-komunistët u përmbysën në zgjedhjet e marsit 1992, kur Partia Demokratike e Shqipërisë, udhëhequr nga Sali Berisha, erdhi në pushtet. Reformat ekonomike dhe demokratike u ndërmorën gjatë qeverisjes të Berishës, por ekonomia mbetej e dobët dhe rënia e skemave piramidale në fund të vitit 1996 dhe fillimit të vitit 1997, krijuan trazira të rënda. Në zgjedhjet e qershorit 1997, në pushtet erdhi Partia Socialiste e Shqipërisë; Berisha dha dorëheqjen dhe u zëvendësua nga Rexhep Meidani si President i Shqipërisë. Gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, kemi një periudhë ripërtëritjeje dhe gjallërimi ekonomik, duke krijuar marrëdhënie më të ngushta me Bashkimin Europian. Shqipëria, që nga ajo kohë, ka kryer dy zgjedhje presidenciale, ku Bamir Topi u bë president në vitin 2007. Në zgjedhjet e përgjithshme të vitit 2005 Sali Berisha u zgjodh kryeministër i vendit, post në të cilin u rizgjodh në vitin 2009, në drejtimin e një qeverie koalicioni. Shqipëria u bë anëtare e plotë e NATO-s në vitin 2009. Vendi bëri aplikimin për statusin e vendit kandidat për në Bashkimin Europian (BE) më 28 prill të vitit 2009. Hyrje | 3 1.2.1 Gjuha Shqipe Gjuha e Shqipërisë është shqipja, me dy dialekte kryesore – gegërisht dhe toskërisht. Eshtë një gjuhë indoeuropiane dhe, ashtu si greqishtja, nuk bën pjesë në asnjë prej nëngrupeve të mëdha gjuhësore (gjermanike, latine, apo sllave). Disa studiues besojnë se gjuha shqipe e ka prejardhjen nga ilirishtja. Alfabeti shqip, me bazë latine, është rezultat i një evolucioni të gjatë. Përpara krijimit të alfabetit të njësuar, shqipja shkruhej në gjashtë alfabete të ndryshme, me një mori nën-variantesh. Historia e alfabetit shqip është e lidhur ngushtë me ndikimin e fesë mbi shqiptarët. Shkrimtarët nga veriu, nën ndikimin e kishës katolike, përdornin alfabetin latin; ata nga jugu, nën ndikimin e kishës ortodokse greke, përdornin alfabetin grek; ndërsa rajone të tjera, nën ndikimin e fesë islame, përdornin alfabetin arab. 1.2.2 Flamuri Shqiptar Flamuri kombëtar shqiptar është i kuq me një shqiponjë me dy krerë në qendër. Është thënë se e ka origjinën nga vula e Gjergj Kastrioti Skënderbeut, heroi shqiptar i shekullit të 15-të, që udhëhoqi kryengritjen kundër pushtimit otoman. Kuvendi Kombëtar i Vlorës, që shpalli Pavarësinë e Shqipërisë nga Perandoria Otomane më 28 nëntor 1912, e miratoi flamurin si simbol të kombit shqiptar. Flamuri i tanishëm u adoptua më 7 prill 1992 nga parlamenti i parë shumë-partiak shqiptar, pas përmbysjes së komunizmit. 1.3 EKONOMIA Gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit, ekonomia e Shqipërisë ka ndryshuar nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi të tregut të lirë dhe vendi ka hedhur hapa ekonomikë të ngadaltë, por të qëndrueshëm. Gjatë këtij tranzicioni, shumë çështje të lidhura me privatizimin, si dhe me praktikat apo rregullat e duhura të biznesit, kanë mbetur të pazgjidhura. Fundi i komunizmit në Shqipëri erdhi më vonë se sa në pjesën më të madhe të pjesës tjetër të Europës Lindore. Ai u shoqërua me trazira ekonomike dhe emigracion të madh, veçanërisht në Itali dhe Greqi. Qysh nga arritja e demokracisë, qeveria e ka bërë reformën ekonomike një politikë kyçe dhe e ka udhëhequr vendin drejt shndërrimit në një ekonomi tregu. Si pjesë e reformave, pjesa më e madhe e bujqësisë, shtëpitë pronë shtetërore, si dhe industria e vogël u privatizuan. Kjo u pasua nga privatizimi i transportit, shërbimeve publike, si dhe i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Si rezultat i reformave ekonomike dhe tranzicionit, Shqipëria po përjeton një bum zhvillimi ndërkohë që po ripërtërihet sistemi i telekomunikacionit dhe infrastruktura (të tilla si transporti dhe shërbimet, si ujësjellës, etj.). Bujqësia ka qenë prej kohësh shtylla kurrizore e ekonomisë shqiptare dhe në vitin 1990, në bujqësi ishte e punësuar më shumë se gjysma e forcës së punës dhe siguronte një të tretën e produktit material neto të vendit. Po atë vit, produktet bujqësore vendase, që përbënin dy të tretat e shpenzimeve të familjeve, mbulonin çerekun e të gjitha eksporteve. Pas përmbysjes së regjimit komunist në vitin 1991 dhe braktisjes së planifikimit të centralizuar, fermat kolektive u luftuan ose dështuan dhe sektori bujqësor u zvogëlua me më shumë se 20 përqind. Fermat e vendit nuk ishin më në gjendje të përballonin furnizimin e duhur të zonave urbane dhe nuk mund të plotësonin nevojat e fabrikave shqiptare për materiale bazë. Në vitin 1992, privatizimi i tokës dhe masat e tregut të lirë, përfshi heqjen e çmimeve fikse, sollën një rigjallje të sektorit të bujqësisë. Në vitin 2007, pak më shumë se gjysma e popullsisë ekonomikisht aktive ishte e përfshirë në sektorin bujqësor (INSTAT, 2008). 4 | Hyrje Turizmi në Shqipëri është ende në hapat e tij të parë, meqenëse e pati zanafillën vetëm pas rënies së komunizmit. Shqipëria është një vend me bukuri të spikatur natyrore, me plazhe mesdhetare me rërë të bardhë, male dhe alpe, fusha pjellore, liqene dhe lumenj, si dhe monumente natyrore. Pikat tërheqëse historike përfshijnë rrënoja ilire, greke dhe romake, kështjella dhe struktura të tjera mesjetare, si dhe zona të trashëgimisë botërore të tilla si Butrinti, Gjirokastra dhe Berati. Burimet natyrore të Shqipërisë janë nafta, gazi natyror, boksitet, kromi, bakri, hekuri, ari, nikeli, kripa, druri, si dhe ujërat që përdoren për prodhimin e energjisë. Politikat e duhura sociale të shpallura gjatë viteve të fundit, të gërshetuara me përshpejtimin e zhvillimit ekonomik, i kanë dhënë mundësi një pjese të mirë të popullatës që të kapërcejnë varfërinë. Megjithatë, kjo e fundit mbetet një shqetësim për qeverinë shqiptare; niveli i varfërisë në Shqipëri është ndër më të lartët në Europë. Nivelet e larta të rritjes së prodhimit të brendshëm bruto (PBB), si dhe rritjet e pagave dhe pensioneve kanë sjellë uljen e varfërisë. Përqindja e popullsisë, me një konsum mujor për frymë nën 4,891 Lek (në çmimet e vitit 2002), ra nga 25 përqind në vitin 2002 në 19 përqind në vitin 2005, në 12 përqind në vitin 2008. Kjo do të thotë pakashumë që, afro 200,000 nga rreth 575,000 persona të varfër u nxorën nga varfëria në vitin 2005. Popullsia ‘jashtëzakonisht e varfër,’ e përkufizuar si ai grup personash që kanë vështirësi në përmbushjen e nevojave bazë ushqimore, u zvogëlua nga rreth 5 përqind në vitin 2002 në 4 përqind në vitin 2005, në 1 përqind në vitin 2008 (INSTAT, 2009). 1.4 KARAKTERISTIKA TË SISTEMIT SHËNDETËSOR 1.4.1 Sistemi i Kujdesit Shëndetësor Sistemi shëndetësor në Shqipëri është kryesisht publik. Shteti është ofruesi kryesor i shërbimeve shëndetësore, i promovimit të shëndetit, parandalimit, i diagnostikimit dhe trajtimit të sëmundjeve. Sektori privat, i cili është ende në zhvillim e sipër, mbulon pjesën më të madhe të shërbimeve farmaceutike dhe dentare, si dhe disa klinika për diagnoza shumë të specializuara, kryesisht në Tiranë dhe një apo dy qytete të tjera kryesore. Ministria e Shëndetësisë (MSh) është udhëheqëse në zhvillimin dhe planifikimin e politikave shëndetësore si dhe në zbatimin e strategjive të shëndetësisë. Shërbimet shëndetësore diagnostikuese dhe kuruese në Shqipëri janë të organizuara në tri nivele: kujdesi shëndetësor parësor, shërbimet dytësore, dhe shërbimet spitalore tretësore (Figura 1.1). Shërbimet publike të shëndetit ofrohen brenda kuadrit të kujdesit shëndetësor parësor dhe bashkërendohen e mbikëqyren nga Instituti i Shëndetit Publik. Institucione të tjera shëndetësore kombëtare, të cilat raportojnë pranë MSh dhe që ofrojnë shërbime specifike përfshijnë: Qendra Kombëtare e Transfuzionit të Gjakut, Qendra për Zhvillimin dhe Rritjen e Fëmijëve, Qendra Kombëtare për Cilësinë, Sigurinë dhe Akreditimin e Institucioneve Shëndetësore, Qendra Kombëtare për Kontrollin e Barnave, Qendra për Edukimin e Vazhduar, si dhe Qendra Kombëtare e Inxhinierisë Biomjekësore. Hyrje | 5 Figura 1.1 Organizimi i Shërbimeve Shëndetësore Diagnostikuese dhe Kuruese në Shqipëri 1.4.2 Kujdesi Shëndetësor Parësor Misioni kryesor i sistemit të Kujdesit Shëndetësor Parësor (KShP) në Shqipëri është të sigurojë që popullsia të ketë kushtet më të mira shëndetësore, në përputhje me synimin kryesor të MSh, ‘Shëndet për të Gjithë.’ Shërbimet e KShP në nivelin komunitar, përfaqësojnë nivelin e parë të aksesit ndaj kujdesit shëndetësor. Sistemi KShP i jep përparësi të lartë situatës higjenike dhe epidemiologjike të popullsisë si dhe nevojës së popullsisë për shërbime shëndetësore. Shërbimet e integruara të KShP janë veçanërisht efektive për nga kosto dhe efikase në zgjidhjen e situatave të emergjencave shëndetësore. Në dhjetor 2006, MSh paraqiti Reformën e Kujdesit Shëndetësor Parësor me qëllimin kryesor orientimin e sistemit të KShP drejt një sistemi me një burim të vetëm. Reforma bazohet në Vendimin e Këshillit të Ministrave (Nr. 857), 20 dhjetor 2006 ‘Financimi i Shërbimeve të Kujdesit Shëndetësor Parësor.’ Zbatimi i Reformës së Kujdesit Shëndetësor Parësor filloi në janar të vitit 2007. Elementët kryesorë të saj janë: • Mbledhja e të gjitha fondeve të KShP në Institutin e Sigurimeve Shëndetësore; • Pagesa për shërbimet e KShP bazuar mbi performancën e mjediseve (dmth, sipas cilësisë së shërbimeve KShP të ofruara); • Autonomia e qendrave shëndetësore new përcaktimin e objektivave të tyre dhe menaxhimin e burimeve që zotërojnë sipas shërbimeve të ofruara; • Shërbimet shëndetësore të ofruara në përputhje me paketën e shërbimeve të miratuar nga MSh; • Kombinimi i financimeve publike dhe private, duke zgjeruar shërbimet me përfshirjen e atyre që financohen nëpërmjet skemës së sigurimeve të KShP; • Planifikim i përmirësuar i shërbimeve KShP në nivel rajonal, për t’iu përgjigjur sa më mirë nevojave të popullsisë. Parlamenti Qeveria Ministria e Financës Ministria e Shëndetësisë Instituti i Sigurimeve Shëndetësore Rajonet Qeveria vendore Instituti i Shëndetit Publik Institucionet Kombëtare Spitali Universitar Tiranë Kujdesi Parësor Qendrat shëndetësore Shëndeti publik Spitalet Poliklinikat 6 | Hyrje 1.4.3 Profili Epidemiologjik i Vendit Shkalla e vdekshmërisë foshnjore dhe shkalla e vdekshmërisë për moshën nën pesë vjeç në Shqipëri janë relativisht të larta krahasuar me vende të tjera europiane megjithëse të dyja janë ulur në mënyrë të qëndrueshme gjatë viteve (shih Kapitulli 8 për më shumë hollësi). Vdekshmëria amtare në Shqipëri është gjithashtu e lartë krahasuar me vende të tjera europiane. Shkalla e vdekshmërisë amtare në Shqipëri përllogaritej në 17 vdekje për 100,000 lindje të gjalla në vitin 2006 (UNDP, 2007). Për afro 35,000 lindje të gjalla në vit në Shqipëri, në vitin 2006 pati 6 vdekje amtare. Shqipëria përfaqëson disa veçanti në lidhje me profilin e saj epidemiologjik. Ndërkohë që modelet e vdekshmërisë janë të ngjashme me ato të vëzhguara në vende të tjera të zhvilluara europiane, modelet e sëmundshmërisë janë më të ngjashme me ato të vendeve në zhvillim. Ekziston një prevalencë e lartë e sëmundjeve ngjitëse të tilla si sëmundjet e diarresë, që janë të lidhura me kushte të këqija mjedisore, ndërkohë që, në të njëjtën kohë, sëmundje të parandalueshme nga vaksinat si difteria, fruthi, rubeola, dhe tetanozi neonatal janë në rrugë të mbarë drejt asgjësimit ose, si poliomeliti, që tashmë janë asgjësuar. Ndërkohë që barra e sëmundjeve të komunikueshme në përgjithësi është duke rënë, rastet e infektimit me HIV dhe tuberkuloz (TB) janë në rritje. Ka 0.7 raste të reja infektimi me HIV dhe 18 raste të reja tuberkulozi për 100,000 banorë në vit. Në tërësi, shkalla e ndodhjes së infeksioneve seksualisht të transmetueshme, të tilla si sifilizi dhe gonokoku, përgjithësisht janë të ulëta në krahasim me vendet e Bashkimit Europian. Bruceloza ka mbetur në nivele të qëndrueshme gjatë dy viteve të fundit, pas më shumë se 10 vitesh të një rritjeje të dukshme epidemike. Hasja relativisht e lartë e infektimeve të Hepatitit A lidhet me rrugën kryesore të transmetimit, person me person (rruga fekalo-orale) dhe hasjes së lartë të sëmundjeve diarrike në Shqipëri. Shkalla e hasjes së Hepatitit B është më shumë se 8 raste të reja për 100,000 banorë në vit, çka e vendos Shqipërinë në kategorinë e ‘endemisë së lartë.’ Megjithatë, ka pasur një rënie të qëndrueshme në ndodhshmërinë dhe sëmundshmërinë të lidhur me Hepatitin B qysh nga mesi i viteve 1990, për shkak të vaksinimit të detyrueshëm të të gjithë fëmijëve duke filluar nga viti 1994, si dhe vërehen përmirësime domethënëse në vazhdim të procedurave të mjekimit. Sëmundjet e komunikueshme shkaktojnë afërsisht 1 përqind të të gjitha vdekjeve në Shqipëri (Kakarriqi, 2002). Prevalenca e sëmundjeve kardiovaskulare dhe kancerit në vend është duke u rritur. Sëmundjet kardiovaskulare janë shkaku kryesor i vdekjeve, duke qenë përgjegjëse për 52 përqind të të gjitha vdekjeve. Brenda këtij grupi, shkaku kryesor i sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë është sëmundja iskemike e zemrës, e cila është përgjegjëse për 7 përqind të barrës së sëmundjes dhe 15 përqind të të gjitha vdekjeve (128 vdekje për 100,000 banorë në vit). Këto nivele janë më të ulëta se ato të raportuara nga vende të tjera të Europës Qendrore dhe Lindore, por më të larta se ato të vendeve të Europës Perëndimore. Shkalla e ndodhshmërisë së kancerit të gjirit në Shqipëri është 20 raste të reja për 100,000 banorë në vit, shifër kjo më e ulët krahasuar me vendet e Bashkimit Europian (BE). Megjithatë, shkalla e ndodhshmërisë është duke u rritur dhe kjo nuk mund të shpjegohet vetëm me ndryshimet demografike të kohëve të fundit. Për më tepër, ka 13 raste të reja të kancerit të mushkërive dhe 4 raste të reja të kancerit të mitrës për 100,000 banorë në vit në vend, një shkallë paksa më e lartë se ajo e vëzhguar në vendet e BE-së. Shëndeti mendor është një tjetër përbërës i shëndetit që ndikohet nga ndryshimet demografike, sociale dhe ekonomike të kohëve të fundit, në Shqipëri. Shkalla e vetëvrasjeve është 4 vetëvrasje apo vetë-dëmtime për 100,000 banorë në vit, çka është më e ulët se sa në vendet e tjera të BE-së; megjithatë, kjo shkallë është duke u rritur. Çrregullimet neuro-psikiatrike janë përgjegjëse për 20 përqind të të gjithë barrës së sëmundjes dhe 3 përqind të të gjitha vdekjeve. Hyrje | 7 Lëndimet e paqëllimshme janë përgjegjëse për 43 vdekje për 100 000 banorë në vit, një shifër shumë më e lartë se sa nivelet e raportuara në vendet e Europës Perëndimore. Në Shqipëri, lëndimet nga aksidentet rrugore shkaktojnë 12 vdekje për 100,000 banorë në vit. Sëmundjet respiratore shkaktojnë 6 përqind të të gjitha vdekjeve, ose 47 vdekje për 100,000 banorë. Vetëm duhanpirja është përgjegjëse për 22 përqind të barrës së sëmundjes. Konsumi i alkoolit shkakton 6 përqind të barrës së sëmundjes, obeziteti shkakton një 10 përqindësh të përllogaritur dhe mungesa e aktivitetit fizik shkakton 5 përqind të barrës së sëmundjes (Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2009; Instituti i Shëndetit Publik, 2004). 1.4.4 Shërbimet Spitalore Në Shqipëri, niveli i dytë i kujdesit shëndetësor ofrohet nga spitalet. Në vend, ka mbi dyzetë spitale publike, përfshi 22 Spitale Rrethesh, 11 Spitale Rajonale, 4 Spitale Universitare, 1 Qendër Universitare të Traumave, 2 Spitale Psikiatrike, dhe 1 Qendër Kombëtare për Zhvillimin dhe Rritjen e Fëmijëve. Me mbështetje të vazhdueshme si nga qeveria ashtu edhe nga donatorët, infrastruktura e spitaleve dhe pajisjeve apo mjeteve mjekësore janë përmirësuar dukshëm gjatë viteve të fundit. Është e detyrueshme që spitalet të përdorin protokolle të standartizuara trajtimi, të cilat jo vetëm sigurojnë cilësinë e shërbimeve, por edhe përdorimin efikas të burimeve financiare. MSh është në procesin e miratimit të një Ligji për ‘Financimin e Kujdesit Shëndetësor Spitalor Ofruar në Spitalet Publike nga Skema e Detyrueshme e Sigurimeve Shëndetësore.’ Duke i konsideruar spitalet një përparësi, MSh do të vazhdojë të financojë Spitalet Psikiatrike, Shërbimin Kombëtar të Transfuzionit të Gjakut, Qendrën e Shërbimeve të Riparimit Elektro-mjekësor, si dhe Njësinë e Urgjencës së Transportit me Helikopter nga buxheti qeveritar (Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2009; Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2002; Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2004). 1.4.5 Shërbimet Farmaceutike Shërbimet farmaceutike në Shqipëri janë kryesisht private. Disa prej elementëve më thelbësore të këtij rrjeti shërbimesh janë: 3 prodhues vendas private; 216 depo farmaceutike, 1 020 farmaci individuale, 210 agjenci private farmaceutike dhe 42 farmaci spitalore, të cilat janë të vetmet institucione farmaceutike publike. Synimi kryesor i shërbimeve farmaceutike është përdorimi me racionalitet, efektshmëri dhe siguri i një numri të madh barnash cilësore në dispozicion dhe të ofrojnë barna jo vetëm të sigurta dhe të një cilësie të lartë, por edhe të përballueshme në kosto nga popullsia. Megjithëse shërbimet farmaceutike janë kryesisht private, ato monitorohen rreptësisht nga MSh dhe Qendra Kombëtare për Kontrollin e Barnave. Aktualisht, ka një numër të madh barnash të regjistruara në Shqipëri (3,400 medikamente) dhe numri ka qenë në rritje të qëndrueshme. Këshilli i Ministrave ngriti dy komisione brenda strukturës së MSh për të mbuluar shërbimet farmaceutike: • Komisioni i Barnave për Hartimin dhe Rishikimin e Listës së Rimbursimeve. Një herë në vit, ky komision përzgjedh barnat që do të rimbursohen nga Instituti i Sigurimeve Shëndetësore. • Komisioni i Çmimeve të Barnave. Një herë në vit, ky komision miraton koston maksimale, siguracionin dhe çmimet e transportit , siguracionin, dhe çmimet e transportit të barnave të importuara dhe të prodhuara në vend. MSh dhe institucione të tjera përgjegjëse bashkëpunojnë ngushtë me agjenci të ndryshme europiane të barnave për të siguruar përputhjen e Legjislacionit Farmaceutik Shqiptar, me udhëzimet 8 | Hyrje farmaceutike europiane (Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2009; Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2002; Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2004). 1.4.6 Instituti i Sigurimeve Shëndetësore Sigurimet shëndetësore në Shqipëri janë institucionalizuar në përputhje me ligjin ‘Për sigurimet shëndetësore në Republikën e Shqipërisë’ (Nr. 7870), 13 tetor 1994. Modeli është ai i llojit Bismark të skemës së sigurimeve shëndetësore që filloi në mars 1995. Institucionalizimi i sigurimeve shëndetësore është një element i rëndësishëm i reformës në sistemin shëndetësor dhe është me rëndësi kyçe për financimin e kujdesit shëndetësor, rritjen e burimeve shëndetësore dhe arritjen e përmirësimeve në cilësinë e shërbimeve shëndetësore. Skema e sigurimeve shëndetësore mbulon shërbimet e kujdesit shëndetësor parësor, kujdesin spitalor dhe kostot e mjekimit të një liste prej 405 barnash të miratuara dhe të regjistruara. Instituti i Sigurimeve Shëndetësore (ISSh) do të ketë një rol në rritje në zhvillimin e skemës së sigurimeve shëndetësore, sepse është përgjegjës për mbulimin e kujdesit shëndetësor parësor dhe kujdesit spitalor. 1.4.7 Burimet Njerëzore Një prej përparësive kryesore të MSh është ndërtimi i kapaciteteve të burimeve njerëzore në sektorin shëndetësor. Në Shqipëri ka 2 039 mjekë të përgjithshëm (MP), 1,587 mjekë të specializuar, dhe 12,746 infermierë. Figura 1.2 tregon shpërndarjen në përqindje të profesionistëve të shëndetësisë për 100 000 banorë sipas llojit të profesionistit të shëndetësisë (Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2009). 1.4.8 Burimet e Financimit Publik të Shëndetësisë Pas fillimit të reformës në sektorin e shëndetësisë, në vitin 1995, Shqipëria kaloi nga financimi i drejtpërdrejtë qeveritar i sektorit të shëndetësisë, në një mekanizëm të ri financimi, i cili është një kombinim i taksimit të përgjithshëm, taksave mbi të ardhurat dhe kontributeve nga donatorët ndërkombëtarë (Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2003; Nuri, 2002). Figura 1.2 Për 100,000 Banorë ADHS 2008-09 Mjekë të përgjithshëm 51 Dentistë 33 Mjekë të specializuar 138 Farmacistë 35 Infermierë 405 Shpërndarja e Profesionistëve të Shëndetësisë Hyrje | 9 Mekanizmat kryesorë të financimit të sektorit shëndetësor janë: • Taksat e përgjithshme, pjesa e buxhetit shtetëror e përcaktuar për shpenzime për kujdesin shëndetësor (90 përqind) • Taksat mbi të ardhurat, të cilat i shkojnë Institutit të Sigurimeve Shëndetësore (ISSh) për punëdhënës dhe punëmarrës jo buxhetorë (7 përqind) • Donatorë ndërkombëtarë (3 përqind). Agjentët kryesorë financues publikë të sektorit të shëndetësisë janë MSh, e cila mbulon dy të tretat e të gjithë buxhetit dhe ISSh, i cili mbulon afërsisht një të katërtën e të gjithë buxhetit. Agjentët e tjerë janë Ministria e Mbrojtjes (e cila financon Spitalin Ushtarak) dhe njësitë e qeverisë vendore, që janë përgjegjëse për ndërtimin dhe mirëmbajtjen e mjediseve të kujdesit shëndetësor parësor (Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2003; Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, 2009). Figura 1.3 tregon shpërndarjen e fondeve të shëndetësisë në Shqipëri sipas llojit të shërbimeve. 1.5 OBJEKTIVAT DHE ORGANIZIMI I STUDIMIT Studimi Demografik dhe Shëndetësor i Shqipërisë (ADHS) 2008-09 është studimi i parë që kryhet ndonjëherë në vend mbi demografinë dhe shëndetin. Ai u vu në zbatim nga Instituti i Statistikës (INSTAT) dhe Instituti i Shëndetit Publik (IShP) i Ministrisë së Shëndetësisë. ICF Macro ofroi ndihmë teknike për ADHS nëpërmjet financimit nga Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijët (UNICEF) dhe programi MEASURE-DHS i financuar nga Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID). Kostot vendore të studimit u mbështetën nga USAID, Zyra Zviceriane për Bashkëpunim në Shqipëri (SCO-A), UNICEF, Fondi i Kombeve të Bashkuara për Popullsinë (UNFPA), Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSh) dhe Agjensia Spanjolle për Zhvillim dhe Bashkëpunim (AECID). Grumbullimi i të dhënave u krye nga 28 tetori 2008 deri më 26 prill 2009, duke përdorur një kampion përfaqësues kombëtar prej thuajse 9,000 familjesh. Të gjitha femrat në moshën 15-49 vjeç në këto familje dhe të gjithë meshkujt në moshën 15-49 vjeç në gjysmën e familjeve, u kualifikuan për t’u intervistuar individualisht. Përpos të dhënave të grumbulluara me anë të intervistave të kryera Figura 1.3 Shpërndarja e Fondeve të Shëndetësisë Sipas Llojit të Shërbimit ADHS 2008-09 Kujdesi shëndetësor parësor 42% Kujdesi shëndetësor spitalor 52% Administrata e menaxhimit 3% Shëndeti publik 2% Shënim: Total for 2008: 30,348 milionë Lekë 10 | Hyrje me këta meshkuj dhe femra, u mblodhën edhe kampionë gjaku kapilar nga të gjithë fëmijët në moshën 6-59 muaj dhe të gjithë femrat dhe meshkujt, të cilët kualifikoheshin në moshën 15-49 vjeç për analiza të anemisë. Të gjithë fëmijët nën moshën pesë vjeç dhe të gjithë meshkujt dhe femrat që kualifikoheshin në moshën 15-49 vjeç u peshuan dhe matën për të vlerësuar statusin e tyre të të ushqyerit. Së fundi, u mat tensioni i gjakut për gratë dhe burrat, që kualifikoheshin në familjet e përzgjedhura për intervistat me burrat për të vlerësuar hasjen e hipertensionit në popullsinë e moshës së rritur. ADHS 2008-09 është konceptuar në mënyrë të tillë që të ofrojë të dhëna me qëllim monitorimin e situatës së popullsisë dhe të shëndetit në Shqipëri. Në mënyrë specifike, ADHS 2008- 09 grumbulloi informacion mbi nivelet e lindshmërisë, martesës, aktivitetit seksual, preferencave të lindshmërisë, njohuritë dhe përdorimin e metodave të planifikimit familjar, praktikat e të ushqyerit me gji, statusin ushqimor të grave dhe fëmijëve, vdekshmërië fëminore, shëndetin e nënës dhe fëmijës, si dhe ndërgjegjësimin dhe sjelljet lidhur me SIDA dhe infeksione të tjera seksualisht të transmetueshme. Veçori të tjera të ADHS 2008-09, përfshijnë grumbullimin e informacionit mbi migracionin (migrimin për jashtë vendit, emigrantët që kthehen, si dhe migrimin e brendshëm), testimin e hemoglobinës për të pikasur praninë e anemisë, matje të tensionit të gjakut mes popullsisë në moshë të rritur, si dhe pyetje lidhur me shfrytëzueshmërinë dhe përballimin e shërbimeve shëndetësore prej popullatës. Informacioni i grumbulluar në ADHS 2008-09 ofron përllogaritje të përditësuara të një game të gjerë treguesish demografikë dhe shëndetësorë, të cilët do të ndihmojnë në zhvillimin e politikave dhe programeve të duhura për trajtimin e çështjeve më të rëndësishme të shëndetit në Shqipëri. Qëllimi i këtij raporti është të paraqesë një analizë të gjithanshme dhe të parashtrojë rezultatet e studimit ADHS 2008-09. Aty ku është e mundur, informacioni mbi tendencat paraqitet duke përdorur tregues nga studime të mëparshme, si Studimi mbi Shëndetin Riprodhues 2002 dhe Studimet Multiple Indicator Cluster Surveys (MICS) të viteve 2000 dhe 2005. Megjithatë, lexuesi duhet të ketë parasysh që ekziston një interval kohor nga 3 deri në 9 vjet midis atyre studimeve dhe ADHS 2008-09. 1.5.1 Dizenjimi i Kampionit dhe Zbatimi Studimi Demografik dhe Shëndetësor i Shqipërisë 2008-09 bazohet mbi një kampion përfaqësues probabilitar prej afërsisht 9,000 familjesh. Ky kampion u përzgjodh në një mënyrë të tillë, që të lejonte përllogaritje në nivel urban dhe rural, si edhe të nivelit rajonal për treguesit kyç të popullsisë dhe shëndetit, p.sh. lindshmëria, përdorimi i kontraceptivëve dhe vdekshmëria foshnjore për fëmijët nën pesë vjeç. ADHS 2008-09 përdori një dizenjim të kampionit me dy faza. Faza e parë kishte të bënte me përzgjedhjen e një kampioni të njësive parësore të kampionimit (PSU) nga PSU-të e përdorura për Studimin e Matjes së Standarteve të Jetesës (LSMS) të vitit 2008. Në total, u përzgjodhën 450 PSU për kampionin e ADHS, përfshi 245 PSU urbane dhe 205 PSU rurale, që mbulojnë katër zona gjeografike – malore, qendrore, bregdetare dhe Tiranën urbane. Për përgatitjen e LSMS, u krye një përditësim i secilës prej PSU-ve të përzgjedhura. Studimi ADHS përzgjodhi në secilën PSU, 20 familje nga lista e përditësuar e familjeve, duke përjashtuar familjet e përzgjedhura për LSMS. Në dy PSU, konkretisht PSU numër 27 (13 familje) dhe 172 (17 familje), pati më pak se 20 familje në PSU- të e ri-radhitura –në ato raste, u përzgjodhën të gjitha familjet. Në 6 PSU të tjera pati më pak se 20 familje pas përjashtimit të familjeve të LSMS. Në këto PSU, disa prej familjeve nga kampioni i LSMS u përfshinë për ta rritur numrin e familjeve të përzgjedhura në mbi 20. Pas përzgjedhjes së familjeve, u printuan formularët e përzgjedhjes së kampionit dhe lista e familjeve të përzgjedhura u përshtat për përdorim në një Ndihmës Dixhital Personal (PDA). Të gjitha femrat në moshën 15-49 vjeç në kampionin total të familjeve dhe të gjithë meshkujt në moshën 15-49 vjeç në nënkampionin e gjysmës së familjeve, të cilët ishin ose banorë të Hyrje | 11 përhershëm të familjeve ose vizitorë që gjendeshin në familje natën përpara studimit, u kualifikuan për intervistim. 1.5.2 Pyetësorët Për ADHS 2008-09 u përdorën tre pyetësorë: Pyetësori i Familjes, Pyetësori i Femrave, dhe Pyetësori i Meshkujve. Përmbajtja e këtyre pyetsorëve u bazua në pyetësorë model të ndërtuar nga programi MEASURE DHS. Konsultimet me partnerët u zhvilluan në Tiranë për të vjelë ndihmesën e ekstepertëve të ndryshëm kombëtarë dhe ndërkombëtarë për një gamë të gjerë çështjesh. Bazuar mbi këto konsultime, pyetësorët e modelit DHS u modifikuan për të pasqyruar çështjet përkatëse në Shqipëri lidhur me popullsinë, shëndetin e gruas dhe fëmijës, planifikimin familjar dhe çështje të tjera të shëndetit. Pas miratimit të përmbajtjes përfundimtare nga Komiteti Drejtues dhe ai Teknik, pyetësorët u përkthyen nga anglishtja në shqip. Pyetësori i Familjes u përdor për të radhitur të gjithë anëtarët e përhershëm dhe vizitorët në familjet e përzgjedhura dhe për të identifikuar femrat dhe meshkujt që kualifikoheshin për intervistën individuale. U mblodh informacion bazë mbi karakteristikat e secilit person në listë, përfshi moshën e tyre, seksin, arsimin dhe marredhënien me kryefamiljarin. Gjithashtu, u përpilua edhe një listë e veçantë dhe u mblodh informacion bazë lidhur me anëtarë të mëparshëm të familjeve që kishin emigruar jashtë vendit. Pyetësori i Familjes grumbulloi gjithashtu informacion lidhur me karakteristikat e njësisë së banimit të familjes, të tilla si burimi i ujit, lloji i tualetit, materialet e përdorura për dyshemenë dhe çatinë e shtëpisë, si dhe pronësia e mallrave të ndryshme të qëndrueshme. U përfshi një modul për të vjelë informacion mbi metodat e përdorura në familje për të disiplinuar fëmijët; informacioni u mblodh lidhur me një fëmijë të përzgjedhur në intervalin e moshës 2-14 vjeç. Së fundi, në Pyetësorin e Familjes u regjistruan edhe matjet e gjatësisë dhe peshës, rezultatet e matjeve të hemoglobinës për femrat dhe meshkujt e moshës 15-49 vjeç që pranuan të kryenin matjet, si dhe fëmijët e moshës 6 deri 59 muaj. Procedurat për analizën e hemoglobinës përshkruhen me hollësi në seksionin tjetër. Pyetësori i Femrave u përdor për të grumbulluar informacion nga të gjitha femrat e moshës 15-49 vjeç. Këtyre femrave iu drejtuan pyetje mbi temat e mëposhtme: • Karakteristika historike (arsimi, historia e vendbanimit, ekspozimi ndaj medias, etj.); • Historia riprodhuese; • Njohuritë dhe përdorimi i metodave të planifikimit familjar; • Preferencat e lindshmërisë; • Kujdesi para lindjes dhe gjatë lindjes; • Praktikat e të ushqyerit me gji dhe ushqimit të foshnjeve; • Vaksinimet dhe sëmundjet e fëmijërisë; • Martesa dhe aktiviteti seksual; • Puna e gruas dhe karakteristikat historike të bashkëshortit; • Praktikat e të ushqyerit të foshnjes dhe fëmijës; • Vdekshmëria foshnjore; dhe • Ndërgjegjësimi dhe sjellja mbi AIDS-n dhe infektime të tjera seksualisht të transmetueshme (STI). Pyetësori i Femrave kishte një numër të rëndësishëm shtesash, që nuk janë të pranishme në pyetësorin e modelit standart të Studimit Demografik dhe Shëndetësor. Së pari, rezultatet e tensionit të gjakut u morën për të gjitha femrat e moshës 15-49, të cilat jetonin në familjet e përzgjedhura për studimin e burrave. Së dyti, u shtua një modul vaksinimi për secilin fëmijë nën moshën pesë vjeç, për t’u plotësuar në klinikën apo qendrën shëndetësore vendore. Siç tregohet në gjetjet e studimit MICS 2005 dhe sipas ekspertëve të shëndetit të fëmijës, informacioni mbi imunizimin në Shqipëri më 12 | Hyrje shpesh, mbahet në klinikat apo qendrat shëndetësore, se sa në një kartë imunizimi apo në librin e shëndetit të fëmijës, që mbahet nga nëna. Për rrjedhojë, qëllimi i këtij moduli ishte të mblidhte informacion për imunizimet nga klinikat apo qendrat vendore të shëndetit, përpos atij të mbledhur gjatë intervistës së gruas. Moduli i vaksinimit ofron tregues më cilësorë për imunizimin, sepse informacioni i mbledhur gjatë intervistës, plotësohet me informacion nga mjediset shëndetësore vendore. Gjithashtu, u bënë një varg pyetjesh për të vlerësuar hasjen e sëmundjeve apo paaftësive kronike dhe sëmundjeve akute apo lëndimeve mes grave që kualifikoheshin. Së fundi, grave që kualifikoheshin iu bënë një numër pyetjesh, që synonin të vlerësonin se sa të shfrytëzueshme dhe të përballueshme janë shërbimet shëndetësore në vend. Pyetësori i Meshkujve iu paraqit të gjithë burrave të moshës 15-49 vjeç në çdo familje të zgjedhur në kampionin ADHS. Pyetësori i Meshkujve mblodhi një pjesë të mirë të informacionit që u mblodh dhe nga Pyetësori i Femrave, por ishte më i shkurtër, sepse nuk përmbante pyetje mbi historinë riprodhuese, shëndetin amtar dhe të fëmijës dhe të ushqyerin. Një risi në ADHS 2008-09 ishte përdorimi i Ndihmësve Personalë Dixhitalë (PDA) për grumbullimin e të dhënave, në vend të pyetësorëve në letër. Studimi përdori PDA Hewlett Packard iPAQ 212 me sistem operimi Windows Mobile 6. Familja e plotë, Pyetësori i Femrave dhe i Meshkujve u programuan në PDA duke përdorur paketën software CSPro (Përpunim Regjistrimi dhe Studimi). Brenda sistemit të hedhjes së të dhënave ishin të ndërtuara menaxhimi i studimit të plotë të të dhënave duke përfshirë intevalet, filtrat, dhe kontrollin e konsistencës. Të dhënat ruheshin me back up në një sistem dytësor ruajtjeje në PDA sapo intervista përfundonte dhe kopjoheshin në PDA të mbikëqyrësit në fund të çdo dite. Të dhënat dërgoheshin më pas elektronikisht në zyrën qendrore të INSTAT në mënyrë të rregullt, në mënyrë tipike çdo një ose dy javë. Intervistuesit kishin në dispozicion pyetësorë në letër në rast mosfunksionimi të pajisjeve. Të gjitha aspektet e grumbullimit të të dhënave për ADHS ishin paratestuar në periudhën qershor-korrik 2008. Një total prej 19 individë të trajnuar, marrë nga personeli i INSTAT dhe IShP u trajnuan për dy javë nga personeli i ICF Macro. Të trajnuarit më pas u dërguan në terren për të kryer para-testin e ADHS. Para-testi krijoi mundësinë për të rishikuar përmbajtjen dhe gjuhën e pyetësorit, logjistikën, nevojat për pajisje, software të PDA, si dhe protokollet e përgjithshme për studimin. Në total, u intervistuan afërsisht 120 familje në zonat urbane dhe rurale me 100 intervista të femrave dhe 30 intervista të meshkujve. Mësimet e nxjerra nga para-testi u përdorën për të finalizuar instrumentet e studimit dhe përgatitjet logjistike. 1.5.3 Testet Bio ADHS 2008-09 u bazua në tre lloje testesh bio: (1) matjet antropometrike; (2) kampionë gjaku kapilar për testim për aneminë; dhe (3) matjet e tensionit të gjakut. Çdo intervistues dhe mbikëqyrës ekipi u trajnua për të kryer të treja llojet e matjeve. Matjet antropometrike Matjet e peshës dhe gjatësisë u kryen për të gjithë fëmijët e regjistuar në Pyetësorin e Familjes që nga janari 2003 dhe për të gjitha femrat në moshën 15-49 vjeç. Në familjet e përzgjedhura për Pyetësorin e Meshkujve (gjysma e të gjitha familjeve), u matën gjithashtu të gjithë meshkujt në moshën 15-49 vjeç. Të dhënat për peshën u përftuan duke përdorur peshoret Seca 881 me ekrane dixhitale, sipas rekomandimit të UNICEF dhe ishin në gjendje të mblidhnin matjet nënë-dhe-fëmijë përpos matjeve individuale. Për matjen e gjatësisë, u përdorën dy pajisje të veçanta. Infantometrat Seca 416 u përdorën për të matur gjatësinë shtrirë të foshnjeve dhe fëmijëve më pak se 24 muajsh. Për fëmijët 24 muajsh ose më shumë, si dhe për gratë dhe burrat e rritur, u përdorën Stadiometra Sec 214. Hyrje | 13 Analiza e hemoglobinës Analiza e hemoglobinës është metoda parësore e diagnostikimit të anemisë. Matje të besueshme kryhen duke përdorur sistemin HemoCue. Në të gjitha familjet e përzgjedhura për studimin ADHS 2008-09, femrat në moshën 15-49 dhe fëmijët në moshën 6 deri 59 muaj bënë analiza për anemi; në familjet e përzgjedhura për intervistimin e meshkujve (gjysma e të gjitha familjeve), u analizuan për anemi meshkujt e moshës 15-49 vjeç. Të intervistuarit që kualifikohej apo prindit ose të rriturit përgjegjës për fëmijët, si dhe meshkujve e femrave të pamartuara të moshës 15-17 iu lexohej një deklaratë pëlqimi. Deklarata shpjegonte qëllimin e analizës, i informonte që rezultatet do t’iu viheshin në dispozicion sapo të përfundonin analizat dhe kërkohej leje për kryerjen e analizës. Përpara se të merrej gjak, gishti fshihej me pambuk me alkool dhe lihej të thahej në ajër. Më pas, shpohej ana e brendshme e fundit të gishtit të tretë ose të katërt me një age sterile, me një përdorim dhe vetë-tërheqëse. Një pikë gjak mblidhej në një mikrokuvetë HemoCue, e cila shërbente si pajisje matjeje dhe vendosej në një fotometër HemoCue, ku shfaqeshin rezultatet. Secilës familje i jepej një broshurë informuese që shpjegonte çfarë është anemia, simptomat e saj dhe masat e parandalimit. Secilit person, të cilit i ishte matur niveli i hemoglobinës, i jepeshin rezultatet. Gjithashtu, secilit person me nivel hemoglobine më të ulët se pika e fundit e rekomanduar, i jepej një referencë me shkrim, që rekomandonte ndjekje të menjëhershme nga një profesionist shëndeti. Matjet e tensionit të gjakut Tensioni i gjakut u mat për të gjitha femrat e meshkujt e intervistuar në familjet e përzgjedhura për studimin e burrave (gjysma e të gjitha familjeve). Intervistuesve u ishin vënë në dispozicion monitorë për tensionin e gjakut Omron HEM-71 1ac — një pajisje plotësisht automatike, oshilometrike dixhitale për matjen e tensionit të gjakut me fryrje automatike në krah dhe me lëshim automatik të presionit. Gjatë intervistës së studimit u kryen tri matje të tensionit të gjakut sistolik dhe diastolik (matur në milimetra shtyllë zhive (mmHg) me një interval prej të paktën 10 minutash midis matjeve. Në fund të intervistës, të intervistuarve ju vu në dispozicion informacioni mbi leximin mesatar të tensionit të tyre të gjakut dhe u këshilluan të shkonin te mjeku për kontroll të mëtejshëm, nëse rezultatet dilnin jashtë diapazonit normal, sipas udhëzimeve ndëkombëtare të rekomanduara (OBSh, 1999). 1.5.4 Stafi i Terrenit dhe Puna në Terren Trajnimi për punën në terren u krye në datat 1-24 tetor 2008 në qytetin e Durrësit. Gjithsej 82 kursantë (47 femra dhe 35 meshkuj) morën pjesë në trajnimin kryesor për studimin. IShP dhe INSTAT i përzgjodhën kursantët nga një grup i madh prej afërsisht 200 kandidatësh. Kursantët u përzgjodhën mbi bazën e arsimit, përvojës së mëparshme si intervistues apo mbikëqyrës në studime të tjera me familje, interesit dhe aftësisë për të punuar me PDA, përvojës tjetër lidhur me subjektin, si dhe nivelit të paraqitjes gjatë intervistës përzgjedhëse. Kursantët u ndanë në dy klasa për shkak të numrit të madh; grupi i dytë u trajnua njëlloj si grupi i parë dhe me të njëjtin trajner, por me një vonesë prej gjysmë dite. Trajnimi për intervistuesit u zhvillua kryesisht në shqip nga një ekip trajnerësh. Ekipi trajnues përbëhej nga dy konsulentë nga ICF Macro dhe personel i INSTAT dhe IShP. Disa lektorë të ftuar nga Ministria e Shëndetësisë dhe IShP bënë parashtresa mbi planifikimin familjar, shëndetin e nënës dhe fëmijës, si dhe programet për HIV/AIDS në Shqipëri. Të gjithë pjesëmarrësit u trajnuan mbi teknikat e intervistimit dhe përmbajtjen e pyetësorëve të ADHS. Gjithashtu, pjesëmarrësit u trajnuan edhe për të kryer matje antropometrike, matje të hemoglobinës, si dhe për të matur presionin e gjakut. Trajnimi u krye duke ndjekur procedurat standarte të trajnimit të DHS, përfshi prezantimet në klasë, intervistat e improvizuara dhe testet me shkrim. Të gjithë pjesëmarrësit u trajnuan se si të plotësonin Pyetësorin e Familjes, Pyetësorin e Femrave dhe Pyetësorin e Meshkujve. Trajnimi në fillim u përqendrua te një modul i posaçëm i pyetësorit, duke përdorur pyetësorin në letër, i cili mbulonte hollësitë e çështjeve të lëndës dhe mbledhjes së të dhënave, si dhe shpjegonte se si të 14 | Hyrje plotësohej pyetësori në letër. Kjo u pasua nga trajnimi për të njëjtin modul, duke përdorur PDA, me intervista të improvizuara, intervista ballë përballë, si dhe praktika në grupe të vogla. Përpos trajnimit në kushte klase, pjesëmarrësit praktikuan matjet antropometrike dhe kryerjen e testeve të anemisë te fëmijët në kopshte. Kursantët gjithashtu kryen tri raunde praktike në terren për të përfituar më shumë përvojë në intervistim, matje antropometrike, anemie, dhe të tensionit të gjakut, si dhe logjistikë të punës në terren dhe dinamikat e punës në ekip. Ndërkohë që, si intervistuesit edhe intervistueset kryen intervista me personat për Pyetësorin e Familjes, vetëm intervistueset kryen intervista me femrat e kualifikuara për Pyetësorin e Femrave dhe vetëm intervistuesit kryen intervista me meshkujt e kualifikuar për Pyetësorin për Meshkujve. Pjesëmarrësve të përzgjedhur si mbikëqyrës të punës në terren, u trajnuan edhe dy ditë më shumë për mënyrën e mbikëqyrjes së punës në terren dhe sigurimin me cilësi të të dhënave. Për punën në terren u ngritën dymbëdhjetë ekipe. Secili ekip përbëhej nga një mbikëqyrës, tri intervistuese femra, dy intervistues meshkuj dhe një shofer. Intervistuesit dhe mbikëqyrësit u përzgjodhën mbi bazën e pjesëmarrjes në sesionet e trajnimit, praktikën në terren, dhe tetë teste vlerësimi teorik. Kursantët me më shumë përvojë, ata që kishin marrë pjesë në para-test, si dhe ata që dolën shumë mirë në praktikë dhe teste, u përzgjodhën si mbikëqyrës. IShP dhe INSTAT mbikëqyrën të gjitha aspektet e veprimtarive të punës në terren. Për këtë qëllim, u formuan katër ekipe të kontrollit të cilësisë (KC) me një person nga secili institucion në secilin ekip. Ekipet e kontrollit të cilësisë ishin përgjegjës për nga dy deri në katër ekipe intervistimi (në varësi të vendndodhjes dhe vështirësisë për të patur akses ndaj ekipeve). Përzgjedhja e ekipeve të kontrollit të cilësisë u bazua mbi pjesëmarrjen e plotë në trajnimin para testit apo trajnimin kryesor për studimin dhe praktikën, përvojën e gjithanshme me pyetësorin e plotë të ADHS, si dhe aftësinë për të përdorur dhe zgjidhur problemet me PDA. ICF Macro ndoqi përparimin e punës në terren duke marrë afërsisht çdo dy javë një paketë standarte tabelash të kontrollit të cilësisë, të bazuar në të dhënat e grumbulluara më së fundi. Gjithashtu, stafi i ICF Macro vizitoi 6 nga 12 ekipet intervistuese dhe, së bashku me anëtarët e ekipeve të KC, vëzhguan punën në terren, ripanë përparimin, si dhe kontrolluan cilësinë e punës në terren. Grumbullimi i të dhënave u zhvillua gjatë gjashtë muajve, nga fundi i tetorit 2008 deri në prill 2009. Mesatarisht, çdo ekipi, iu deshën rreth tre ditë për të plotësuar një PSU, duke shfrytëzuar mëngjesin herët dhe mbrëmjen vonë për të gjetur të intervistuarit në shtëpi. 1.5.5 Përpunimi i të Dhënave Ngaqë ADHS 2008-09 përdori PDA-të për grumbullimin e të dhënave, veprimtaritë e përpunimit të të dhënave ishin një pjesë integrale e të gjitha veprimtarive të studimit. Gjatë gjithë mbledhjes së të dhënave, u kryen kontrolle për gamën dhe konsistencën mbi të dhënat e grumbulluara, dhe intervistuesit ripanë dhe korrigjuan të dhënat sipas nevojës. Në fund të çdo interviste, të dhënat e mbledhura ruheshin në një sistem dytësor ruajtjeje në PDA. Sapo përfundonte grumbullimi i të dhënave për ditën, të dhënat për intervistat e përfunduara transferoheshin me anë të Bluetooth nga PDA e intervistuesit tek PDA e mbikëqyrësit, dhe pyetësorët e familjeve, femrave dhe meshkujve përputheshin dhe kontrolloheshin automatikisht kundrejt listës së familjeve të përzgjedhura. Pasi ishte përfunduar i gjithë intervistimi për PSU dhe mbikëqyrësi kishte marrë të gjitha të dhënat për atë PSU, të gjithë pyetësorët kontrolloheshin për plotshmërinë e tyre përpara se të përgatiteshim për t’u përcjellë pranë zyrës qendrore tek INSTAT në Tiranë. Të dhënat e regjistruara në PDA nga PSU-të e përfunduara, shkarkoheshin në kompjutera tavoline (desktop) dhe dërgoheshin nga terreni drejt qendrës së INSTAT në Tiranë në mënyrë të rregullt, në mënyrë periodike çdo një deri dy javë. Të dhënat e marra në INSTAT, kontrolloheshin sa të plota ishin dhe redaktoheshin nga personeli i përpunimit të të dhënave, të cilët ishin trajnuar enkas për këtë detyrë. Të gjitha programet për përpunimin e ADHS u përgatitën duke përdorur Sistemin e Përpunimit të Regjistrimeve dhe Studimeve (CSPro). Mbi bazë javore, përgatitej një paketë tabelash për cilësinë e të dhënave mbi të Hyrje | 15 dhënat e marra; këto përdoreshin për t’iu dhënë komente ekipeve intervistuese mbi punën e kryer prej tyre dhe për t’i këshilluar lidhur me ndonjë problem të pikasur. Pas përfundimit të punës në terren, u krye përpunim i mëtejshëm i të dhënave për të nxjerrë agregate të të gjitha të dhënave, për të përfunduar redaktimin dytësor të të dhënave dhe kontrollin e të dhënave, për të përllogaritur ndikimet e kampionit dhe për të përgatitur dosje të dhënash për analizë. Kjo fazë e studimit u përfundua në fund të majit 2009. 1.5.6 Niveli i Përgjigjeve Tabela 1.1 tregon nivelin e përgjigjeve për ADHS 2008-09. Në kampion u përzgjodhën gjithsej 8,994 familje, nga të cilat 8,168 ishin të zëna në kohën e punës në terren. Ky dallim midis familjeve të përzgjedhura dhe banuara (të zëna) kryesisht, vjen si rezultat i strukturave që u gjetën bosh apo nuk ekzistonin. Numri i familjeve të intervistuara me sukses ishte 7,999, duke prodhuar në këtë mënyrë një nivel përgjigjeje të familjeve prej 98 përqind. Në familjet e intervistuara për studimin, u identifikuan gjithsej 7,733 femrash që kualifikoheshin për intervistë; intervistat u kryen me 7,584 të këtyre femrave, duke prodhuar një nivel përgjigjeje prej 98 përqind. Në një nënkampion të gjysmës së familjeve në kampionin e ADHS, u identifikuan gjithsej 3,144 meshkuj që kualifikoheshin; intervista u krye me 3,013 prej këtyre meshkujve, duke prodhuar një nivel përgjigjeje të meshkujve për studimin prej 96 përqind. Nivelet e përgjigjeve të familjeve janë paksa më të ulëta në zonat urbane krahasuar me ato rurale, ndërkohë që shihet e kundërta për nivelet e përgjigjeve individuale. Nivelet e përgjigjeve për femrat dhe meshkujt në zonat urbane (përkatësisht 99 dhe 98 përqind) janë paksa më të larta se sa nivelet e përgjigjeve për homologët e tyre në zonat rurale (përkatësisht 98 dhe 94 përqind). Nivelet e përgjigjeve variojnë pak sipas rajoneve, edhe pse Tirana urbane ka nivele disi më të ulëta përgjigjeje për familjet (97 përqind), dhe nivele disi më të larta përgjigjeje për femrat dhe meshkujt që kualifikoheshin (99 përqind). Arsyeja kryesore për mospërgjigjet si ndërmjet femrave ashtu edhe meshkujve që kualifikoheshin, ishte pamundësia për t’i gjetur individët në shtëpi, pavarësisht nga vizitat e përsëritura në familje. 16 | Hyrje Tabela 1.1 Rezultatet e intervistave të familjeve dhe individëve Numri i familjeve, numri i të intervistuarve, dhe nivelet e përgjigjeve, sipas vendbanimit dhe rajonit (të papeshuara), Shqipëria 2008-09 Vendbanimi Rajoni Rezultati Urban Rural Bregdetar Qendror Malor Tirana Urbane Total Intervistat e familjeve Familje të përzgjedhura 4,894 4,100 2,501 2,499 2,493 1,501 8,994 Familje të banuara (të zëna) 4,514 3,654 2,256 2,322 2,185 1,405 8,168 Familje të intervistuara 4,401 3,598 2,209 2,282 2,142 1,366 7,999 Nivelet e përgjigjeve të familjeve1 97.5 98.5 97.9 98.3 98.0 97.2 97.9 Intervista me femrat e moshës 15-49 vjeç Numri i femrave të kualifikuara 3,898 3,835 2,001 2,165 2,416 1,151 7,733 Numri i femrave të kualifikuara që u intervistuan 3,846 3,738 1,961 2,115 2,366 1,142 7,584 Niveli i përgjigjeve i femrave të kualifikuara2 98.7 97.5 98.0 97.7 97.9 99.2 98.1 Intervista me meshkujt e moshës 15-49 vjeç Numri i meshkujve të kualifikuar 1,695 1,449 784 923 909 528 3,144 Numri i meshkujve të kualifikuar që u intervistuan 1,655 1,358 753 874 866 520 3,013 Niveli i përgjigjeve të meshkujve të kualifikuar2 97.6 93.7 96.0 94.7 95.3 98.5 95.8 1 Familje të intervistuara/familje të zëna 2 Të intervistuar /të kualifikuar Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 17 POPULLSIA E FAMILJEVE DHE KARAKTERISTIKAT E STREHIMIT 2 Ky kapitull paraqet informacion mbi karakteristikat shoqërore, ekonomike dhe demografike të popullsisë së familjeve, duke u përqendruar kryesisht në karakteristika të tilla si mosha, seksi, ndjekja dhe arritjet arsimore, vendbanimi dhe kushtet socio-ekonomike të familjeve. Informacioni i paraqitur synon ta bëjë më të lehtë interpretimin e përfundimeve kryesore të Studimit Demografik dhe Shëndetësor të Shqipërisë (ADHS) 2008-09 si dhe të ndihmojë në vlerësimin e përfaqësueshmërisë së studimit. Një familje përcaktohet si një person apo grup personash që kanë ose jo lidhje gjaku që jetojnë bashkë në të njëjtën njësi banimi, apo në mjedise të lidhura, të cilët pranojnë një anëtar të rritur si kreun e tyre të familjes dhe që kanë ujdi të përbashkëta për të përgatitur dhe konsumuar ushqimin e tyre. Pyetësori për ADHS bën dallim midis popullsisë de jure (persona që zakonisht jetojnë në një familje të zgjedhur) dhe popullsisë de facto (persona që kishin ndenjur në familje natën përpara intervistës). Rezultatet e sondazhit tregojnë që dallimi midis këtyre popullsive është i vogël. Tabelat e paraqitura në këtë kapitull që bazohen mbi të dhënat e familjeve përfshijnë edhe popullsinë de jure edhe atë de facto, ndërkohë që tabelat në pjesën tjetër të kapitujve bazohen në radhë të parë mbi popullsinë de facto. Në përputhje me të njëjtin model kampioni, u përdorën procedura peshimi për t’u siguruar që rezultatet e paraqitura në raport janë përfaqësuese në nivel kombëtar dhe për çdo fushë studimi (shih Shtojcën A). Për rrjedhojë, shifrat në tabela pasqyrojnë shifrat e peshuara. Megjithatë, saktësia statistikore e rezultateve varet nga numri faktik i rasteve të mbuluara në sondazh, ose nga numri i papeshuar i rasteve. Kur numrat e papeshuar janë të pamjaftueshëm për të siguruar një nivel të lartë besueshmërie statistikore, vlerat e llogaritura nga këto shifra shënohen: për shembull, përqindjet apo përpjesëtimet e bazuara në 25 deri 49 raste të papeshuara tregohen me kllapa dhe përqindjet e bazuara në më pak se 25 raste të papeshuara mbulohen dhe zëvendësohen me yll. Një prej karakteristikave të përdorura në shumë tabela të këtij raporti është një indeks i statusit socio-ekonomik, paraqitur si një kuintilë pasurie. Ky indeks u zhvillua dhe u testua në një numër të madh vendesh në lidhje me pabarazitë në të ardhurat për familje, përdorimin e shërbimeve shëndetësore dhe përfundimet shëndetësore (Rutstein et al., 2000). Ai përbën një tregues të nivelit të pasurisë, që përputhet me masat e shpenzimit dhe të ardhurave (Rutstein, 1999). Indeksi i pasurisë u ndërtua duke vënë në përdorim një analizë të përbërësve kryesorë duke përdorur informacionin mbi asetet e familjeve. Në ADHS 2008-09, informacioni mbi asetet u grumbullua duke përdorur Pyetësorin e Familjeve dhe përfshin informacione mbi pronësinë e familjeve, të mjeteve të tilla konsumatore si një televizor, një biçikletë, një makinë dhe karakteristika të vendbanimeve si burimi i ujit të pijshëm, lloji i shëbimeve të higjienës dhe lloji i materialit të përdorur për shtrimin e dyshemesë. Secilit aset iu bashkëngjit një peshë (rezultat faktori), që doli nga analiza e përbërësve kryesorë dhe rezultatet e aseteve që dolën u standartizuan në lidhje me një shpërndarje normale me një mesatare zero dhe devijim nga standarti një (Gwatkin et al., 2000). Secilës familje më pas iu caktua një rezultat për çdo aset dhe rezultatet u mblodhën për secilën familje; individët u renditën sipas rezultatit total të familjes ku banonin. Kampioni më pas u nda në kuintile nga një (më e ulëta) në pesë (më e larta). U zhvillua një indeks i vetëm asetesh për të gjithë kampionin; për popullsitë urbane dhe rurale nuk u përgatitën indicie të veçanta. 18 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit 2.1 POPULLSIA E FAMILJEVE SIPAS MOSHËS DHE GJINISE Variablet sipas moshës dhe gjinisë janë baza kryesore për klasifikimin demografik në statistika, regjistrime popullsie dhe vrojtime. Tabela 2.1 paraqet shpërndarjen e popullsisë de facto në grupmosha pesëvjeçare, sipas familjes dhe seksit, në urbane-rurale. Informacioni i përdorur ka shërbyer për të ndërtuar piramidën e popullsisë që është paraqitur në Figurën 2.1. Popullsia totale de facto në familjet e përfshira në ADHS është 30,291. Rezultatet e sondazhit tregojnë që 52 përqind e popullsisë janë femra. Në shifra absolute, meshkujt janë më shumë se sa femrat deri në moshën 15 vjeç; ndërsa në grupmoshën 15 deri 44 vjeç, femrat janë më të shumta në numër; nga mosha 45 vjeç e sipër, meshkujt zakonisht janë më shumë se sa femrat. Arsyet për këtë mungesë barazpeshe mund të kërkohen te migrimi jashtë vendit i meshkujve që bëjnë pjesë në grupmoshat ekonomikisht më aktive, që në vitet ‘90 (shih Kapitullin 14 mbi Migracionin), si dhe përqindjet përgjithësisht më të larta të vdekshmërisë te burrat në moshë të rritur krahasuar me gratë në moshë të rritur. Tabela 2.1 tregon që 65 përqind e anëtarëve të familjeve bëjnë pjesë në popullsinë ekonomikisht aktive (moshat 15-64). Kjo shifër është disi më e lartë në zonat urbane (67 përqind) krahasuar me ato rurale (63 përqind). Mospërputhja, të paktën pjesërisht, shpjegohet me migracionin rural drejt zonave urbane, tek të rinjtë që kërkojnë arsim të lartë dhe synojnë një të ardhme më të mirë apo vende pune në qytet. Pjesa tjetër e popullsisë, ku bëjnë pjesë personat nën 15 vjeç dhe ata në moshën 65 vjeç e sipër, përbën popullsinë ekonomikisht të varur. Fëmijët nën 15 vjeç përbëjnë 23 përqind të popullsisë. Lindshmëria më ulët në qytete ka sjellë një përqindje më të ulët të fëmijëve në zonat urbane krahasuar me zonat rurale (përkatësisht 20 dhe 25 përqind). Përveç lindshmërisë së ulët, faktorë të tjerë që mund të ndikojnë në përqindjen e ulët të fëmijëve 0-14 vjeç janë migracioni jashtë vendit i njerëzve në moshën riprodhuese, arsyet ekonomike të tilla si kostoja që shoqëron lindjen e shumë fëmijëve, rritja e moshës së martesës dhe përdorimi i metodave të planifikimit familjar. Personat e moshuar të moshës 65 vjeç e sipër përbëjnë 12 përqind të popullsisë. Nuk ka dallim në përqindje midis femrave dhe meshkujve të popullsisë së moshuar. Tabela 2.1 Popullsia e familjeve sipas moshës, seksit dhe vendbanimit Shpërndarja në përqindje e popullsisë de facto të familjeve me grupmosha pesëvjeçare, sipas seksit dhe vendbanimit, Shqipëri 2008-09 Urbane Rurale Total Mosha Mashkull Femër Total Mashkull Femër Total Mashkull Femër Total <5 4.8 4.3 4.5 6.1 5.6 5.8 5.5 5.0 5.2 5-9 7.5 6.4 6.9 9.5 7.1 8.2 8.6 6.8 7.6 10-14 9.7 8.4 9.0 12.0 10.9 11.4 10.9 9.8 10.3 15-19 8.7 7.9 8.3 10.6 10.9 10.8 9.8 9.5 9.6 20-24 7.1 6.5 6.8 5.7 6.1 5.9 6.3 6.3 6.3 25-29 4.5 6.0 5.3 3.8 5.1 4.5 4.1 5.5 4.8 30-34 4.5 5.8 5.2 3.7 5.3 4.5 4.0 5.5 4.8 35-39 5.8 7.0 6.4 5.1 7.1 6.2 5.4 7.0 6.3 40-44 6.5 7.7 7.1 7.0 8.1 7.6 6.8 7.9 7.4 45-49 8.2 7.4 7.8 7.6 6.5 7.0 7.9 6.9 7.4 50-54 8.4 8.4 8.4 7.0 6.4 6.7 7.6 7.3 7.5 55-59 6.8 6.1 6.5 5.1 4.7 4.9 5.9 5.4 5.6 60-64 5.0 5.2 5.1 4.8 4.4 4.6 4.9 4.8 4.8 65-69 4.2 4.8 4.5 4.5 4.1 4.3 4.4 4.4 4.4 70-74 3.9 3.3 3.6 3.4 2.9 3.1 3.6 3.1 3.3 75-79 2.4 2.6 2.5 2.3 2.2 2.2 2.3 2.4 2.4 80 + 1.9 2.1 2.0 1.8 2.5 2.1 1.8 2.3 2.1 Nuk e di 0.0 0.1 0.0 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 Numri 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Total 6,559 7,110 13,669 7,950 8,672 16,622 14,508 15,782 30,291 Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 19 Në Figurën 2.1, piramida e popullsisë nxjerr në pah disa modele që vlejnë të shënohen. Së pari, ndërmjet femrave dhe meshkujve banore ekzston një rënie e mprehtë për moshat 25-34 vjeç; kjo ka gjasa të jetë shkaktuar nga përqindja e lartë e femrave dhe meshkujve të kësaj grupmoshe që kanë emigruar (shih Kapitullin 14). Nëse emigrantët e grupmoshave përkatëse i shtohen piramidës së popullsisë, atëhere kjo veçori nuk ekziston më. Modeli i dytë që bie në sy është baza më e vogël dhe maja më pak e mprehtë e piramidës së popullsisë, çka e përngjason më shumë me një drejtkëndësh sesa me një piramidë. Përqindja e ulët e fëmijëve në moshat 0-14 vjeç shpjegohet me përqindjet e ulëta të lindshmërisë në Shqipëri si dhe me faktin që një numër i konsiderueshëm fëmijësh lindin jashtë vendit nga prindër që kanë emigruar. Forma e piramidës së popullsisë të Shqipërisë po shndërrohet në piramidën e një popullsie që po plaket, prirje që vihet re në shumicën e vendeve europiane, sidomos në Europën Lindore. Duke pasur parasysh lindshmërinë e ulët (nën nivelin e zëvendësueshmërisë) dhe, në një masë më të ulët, rritjet në jetëgjatësinë mesatare – nga 71.4 vjeç në vitet 1990-1995 në 75.4 vjeç në vitet 2001-20051—ka gjasa që përqindja e personave të moshuar do të vazhdojë të rritet dhe ka gjasa ta kapërcejë përqindjen e personave në moshë të re. Ndikimi i emigracionit jashtë vendit – i cili përzgjedh persona të rinj në vitet e tyre të riprodhimit – e përshpejton procesin e plakjes së popullsisë së gjithanshme edhe më tej. Prania e një strukture popullsie në plakje e sipër duhet ta nxisë Qeverinë e Shqipërisë që të fillojë të planifikojë masa që do t’i siguronin strehim dhe kujdes për brezin e moshuar. Masa të tilla përfshijnë përmirësimin e kujdesit shëndetësor për të moshuarit, sidomos në spitale, ngritjen e shtëpive të kujdesit, si dhe trajnimin e personelit gjeriatrik. 2.2 PËRBËRJA E FAMILJEVE Tabela 2.2 paraqet shpërndarjen e familjeve sipas seksit të kreut të familjes dhe sipas përmasave të familjes, për zonat urbane dhe rurale. Karakteristikat janë me interes sepse shpesh shoqërohen me dallimet në nivelet socio-ekonomike të familjeve. Për shembull, familjet me kryefamiljare femra zakonisht janë më të varfra se familjet me kryefamiljar mashkull. Gjithashtu, madhësia dhe përbërja e familjeve ndikon shpërndarjen e burimeve financiare dhe të tjera mes anëtarëve të familjes, çka nga ana tjetër ndikon në mirëqenien e këtyre individëve. Madhësia e 1 Burimi: INSTAT http://instat.gov.al/. Jetëgjatësia e gjatë në lindje e popullsisë shqiptare është lidhur me konsumimin e një diete mesdhetare, konsideruar gjerësisht si një dietë shumë e shëndetshme (Arjan Gjonca dhe Martin Bobak, 1997). Figura 2.1 80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 0 2 4 6 0 2 4 6 Banorë meshkuj Banore femra Emigrantë meshkuj Emigrante femra ADHS 2008-09 Meshkuj Përqind Femra Mosha Piramida e Popullsisë 20 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit familjeve gjithashtu shoqërohet me mbipopullimin në familje dhe kjo mund të ndikojë negativisht në kushtet shëndetësore. Rezultatet nga ADHS 2008-09 tregojnë se, në total, shumica e gjerë e familjeve në Shqipëri kanë kryefamiljarë meshkuj (84 përqind), me 16 përqind kryefamiljare femra. Familjet me kryefamiljarë meshkuj hasen më shpesh në zonat rurale se sa ato urbane (përkatësisht 87 dhe 82 përqind), ndërkohë që ato me kryefamiljare femra janë më të zakonshme në zonat urbane se sa ato rurale (përkatësisht 18 dhe 13 përqind). Madhësia mesatare e familjes në Shqipëri është 3.8 persona, ku familjet rurale janë më të mëdha se sa ato urbane (përkatësisht 4.1 dhe 3.5 anëtarë). Tabela 2.2 tregon që 2 përqind e familjeve kanë jetimë, thuajse të gjithë jetimë me një prind, pra jetimë me një prind të vdekur ose me një prind të vdekur dhe me status të panjohur të prindit tjetër. Një përqind e familjeve përfshijnë fëmijë nën kujdes. 2.3 JETESA E FËMIJËVE DHE PËRSHTATJET NË FAMILJE Fëmijët që nuk jetojnë me prindërit e tyre të natyrshëm kanë më shumë gjasa të jenë më të rrezikuar se ata që banojnë me prindërit e tyre; mund të rrezikohen më shumë nga varfëria, mund t’iu cëhohet më lehtë e drejta e pronësisë dhe të drejta të tjera, si dhe të rrezikohen nga abuzimi, shpërfillja dhe shfrytëzimi. ADHS grumbulloi informacion të hollësishëm për rregullimet në jetesën e fëmijëve. Tabela 2.3 tregon shpërndarjen në përqindje të fëmijëve nën moshën 18 vjeç sipas rregullimit të jetesës dhe statusit të mbijetesës së prindërve, sipas karakteristikave të përzgjedhura. Nga 8 995 fëmijët nën moshën 18 vjeç të raportuar në ADHS 2008-09, më shumë se katër në pesë (86 përqind) jetojnë me të dy prindërit. Një në dhjetë fëmijë (10 përqind) jetojnë me nënën edhe pse i ati është gjallë, më pak se 1 përqind jetojnë me babain edhe pse nëna është gjallë dhe 1 përqind jetojnë pa asnjë prind edhe pse të dy janë gjallë; këta fëmijë janë “jetimë socialë,” pra, prindërit biologjikë janë ende gjallë por i kanë lënë vullnetarisht nën kujdesin e një personi apo personave të tjerë.2 Rezultatet tregojnë që 2 përqind e fëmijëve nën moshën 18 vjeç kanë vetëm të atin të vdekur, 1 përqind ka vetëm nënën të vdekur dhe vetëm një fraksion i vogël i kanë të dy prindërit biologjikë të vdekur. Në total, 3 përqind e fëmijëve nën moshën 18 vjeç kanë të paktën njërin nga prindërit që ka vdekur. Dallimet sipas karakteristikave të përzgjedhura në përqindjen e fëmijëve që nuk jetojnë me një prind biologjik dhe në përqindjet e fëmijëve jetimë nuk janë të mëdha. Siç pritet, fëmijët më të rritur kanë më pak gjasa se sa më të vegjlit për të jetuar me të dy prindërit, dhe më shumë gjasa se sa 2 Këta tregues nuk marrin parasysh fëmijët që jetojnë jashtë banesës – për shembull, në institucione apo në rrugë – sepse kampioni i ADHS përfshin vetëm banesat dhe popullsinë e banesave. Tabela 2.2 Përbërja e familjeve Shpërndarja në përqindje e familjeve sipas gjinisë së kryefamiljarit dhe madhësisë së familjes; madhësia mesatare e familjes, dhe përqindja e familjeve me jetimë dhe fëmijë nën kujdes nën 18 vjeç, sipas familjes, Shqipëri 2008-09 Vendbanimi Karakteristika Urbane Rurale Total Kryefamiljari Mashkull 81.8 86.8 84.4 Femër 18.2 13.2 15.6 Total 100.0 100.0 100.0 Numri i anëtarëve të zakonshëm 0 0.3 0.1 0.2 1 8.0 4.4 6.1 2 22.3 18.9 20.6 3 19.5 15.7 17.6 4 24.3 20.8 22.5 5 15.4 19.2 17.4 6 6.6 12.2 9.4 7 2.1 4.9 3.6 8 0.8 2.3 1.5 9+ 0.7 1.5 1.1 Total 100.0 100.0 100.0 Përmasa mesatare e familjeve 3.5 4.1 3.8 Përqindja e familjeve me jetimë dhe fëmijë nën kujdes nën 18 vjeç Fëmijë nën kujdes1 0.9 1.2 1.1 Jetimë dyfish 0.0 0.1 0.1 Jetimë me një prind2 1.6 2.0 1.8 Fëmijë nën kujdes dhe/ose jetimë 2.3 2.9 2.6 Numri i familjeve 3,887 4,112 7,999 Shënim: Tabela bazohet mbi anëtarët de jure të familjeve, dmth. banorët e zakonshëm. 1 Fëmijë nën kujdes janë fëmijët nën 18 vjeç që jetojnë në familje ku as nëna as babai i tyre nuk është një banor de jure. 2 Përfshin fëmijët me një prind të vdekur dhe fëmijët me një prind të vdekur dhe statusin e prindit tjetër të panjohur. Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 21 fëmijët e vegjël që të kenë një ose të dy prindërit të vdekur. Ekzistojnë dallime të vogla në rregullimet e jetesës së fëmijëve sipas familjes dhe rajonit urban-rural. Fëmijët në zonat urbane dhe ata që jetojnë në Tiranën Urbane kanë pak më shumë gjasa të jetojnë me të dy prindërit se sa fëmijët në zonat rurale dhe fëmijët që jetojnë në rajone të tjera. Tabela 2.3 tregon që rregullimet e jetesës së fëmijëve variojnë disi sipas statusit të pasurisë së familjes; përqindja e fëmijëve që jetojnë me të dy prindërit është më e lartë mes atyre në kuintilën më të lartë të pasurisë. Nga ana tjetër, përqindja e fëmijëve me të paktën një prind të vdekur është më e larta mes atyre në kuintilën më të ulët të pasurisë dhe më e ulëta mes fëmijëve në kuintilën më të lartë të pasurisë. Tabela 2.3 paraqet shifrat e fëmijëve jetimë nën moshën 15 vjeç për të mundësuar krahasimin me fëmijët nën moshën 18 vjeç. Mes të dy grupeve u gjetën dallime minimale në rregullimet e jetesës. Tabela 2.3 Përshtatja e jetesës së fëmijëve dhe te qenit jetim Shpërndarja në përqindje e fëmijëve de jure nën 18 vjeç që sipas rregullimeve të jetesës dhe statusit të mbijetesës së prindërve, përqindja e fëmijëve që nuk jetojnë me një prind biologjik, dhe përqindja e fëmijëve me një apo të dy prindërit të vdekur, sipas të karakteristikave të përzgjedhura, Shqipëri 2008-09 Nuk jeton me asnjë nga prindërit Jetojnë me nënën por jo me babain Jetojnë me babain por jo me nënën Karakteristikat e përzgjedhura Jetojnë me dy prindërit Babai gjallë Babai i vdekur Nëna gjallë Nëna e vdekur Të dy gjallë Vetëm babai gjallë Vetëm nëna gjallë Të dy të vdekur Total Përqindja që nuk jeton me një prind biologjik Përqindj a me një a të dy prindërit të vdekur Numri i fëmijëve Mosha 0-4 84.4 14.3 0.4 0.2 0.0 0.7 0.1 0.0 0.0 100.0 0.7 0.4 1,595 <2 84.8 14.4 0.2 0.1 0.0 0.3 0.2 0.0 0.0 100.0 0.5 0.4 557 2-4 84.2 14.2 0.5 0.2 0.0 0.9 0.0 0.0 0.0 100.0 0.9 0.5 1,039 5-9 86.1 11.0 0.9 0.4 0.2 1.1 0.2 0.1 0.0 100.0 1.4 1.4 2,328 10-14 86.9 8.4 2.6 0.5 0.8 0.5 0.1 0.1 0.0 100.0 0.7 3.7 3,140 15-17 87.0 6.8 2.8 0.6 0.9 1.3 0.1 0.1 0.2 100.0 1.8 4.1 1,933 Gjinia Mashkull 86.3 9.7 2.0 0.4 0.5 0.8 0.1 0.0 0.0 100.0 1.0 2.7 4,563 Femër 86.2 9.9 1.6 0.4 0.5 0.9 0.2 0.1 0.1 100.0 1.3 2.5 4,432 Vendbanimi Urbane 88.5 7.6 1.8 0.4 0.6 0.9 0.2 0.1 0.0 100.0 1.2 2.7 3,544 Rurale 84.8 11.3 1.9 0.5 0.5 0.9 0.1 0.1 0.1 100.0 1.1 2.6 5,451 Rajoni Bregdetar 82.3 13.6 1.7 0.6 0.3 1.0 0.1 0.0 0.1 100.0 1.3 2.4 2,522 Qendror 87.6 8.4 1.9 0.3 0.6 1.0 0.2 0.1 0.0 100.0 1.3 2.7 4,257 Malor 84.3 11.9 1.9 0.4 0.5 0.6 0.1 0.1 0.1 100.0 0.9 2.6 1,148 Tirana Urbane 92.4 4.3 1.7 0.4 0.8 0.2 0.1 0.1 0.0 100.0 0.3 2.7 1,068 Indeksi i pasurisë Më e ulëta 85.3 9.9 2.3 0.7 0.4 1.0 0.1 0.1 0.1 100.0 1.3 3.1 2,117 E dyta 83.9 12.5 1.9 0.3 0.4 0.7 0.2 0.0 0.0 100.0 1.0 2.5 1,932 E mesit 84.9 11.1 1.5 0.3 0.8 1.1 0.1 0.0 0.1 100.0 1.3 2.5 1,884 E katërta 86.5 9.5 2.1 0.2 0.6 0.9 0.1 0.0 0.1 100.0 1.1 2.8 1,634 Më e larta 92.4 4.6 1.1 0.6 0.5 0.6 0.2 0.1 0.0 100.0 0.9 1.8 1,428 Total <15 86.1 10.6 1.6 0.4 0.4 0.7 0.1 0.0 0.0 100.0 0.9 2.2 7,063 Total <18 86.3 9.8 1.8 0.4 0.5 0.9 0.1 0.1 0.1 100.0 1.1 2.6 8,995 Shënim: Tabela bazohet mbi anëtarët de jure, dmth banorët e zakonshëm. 1 Përfshin fëmijët me babain të vdekur, nënën të vdekur, të dy prindërit të vdekur, dhe një prind të vdekur por pa informacion mbi statusin e mbijetesës për prindin tjetër. 2.4 ARRITJET ARSIMORE TË ANËTARËVE TË FAMILJEVE Arritjet arsimore të anëtarëve të familjes janë një përcaktues i rëndësishëm i shanseve dhe sjelljeve të tyre. Shumë dukuri si, përdorimi i shëbimeve të kujdesit shëndetësor, sjellja riprodhuese, shëndeti i fëmijëve dhe praktikat e duhura higjenike shoqërohen me nivelin e arsimit të anëtarëve të familjeve, sidomos të femrave. Duke filluar prej viteve 1990, sistemi arsimor i Shqipërisë ka pësuar një mori reformash. Reforma arsimore ka përfshirë zhvillimin e kurrikulave të reja, modernizimin e metodologjive dhe institucioneve të mësimdhënies, trajnimin e mësuesve me konceptet më bashkëkohore dhe të tjera. 22 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit Qëllimi kryesor i reformës arsimore ka qenë përmirësimi i cilësisë së procesit dhe kurrikulave arsimore. Më tej, duhet vërejtur që Shqipëria ka adoptuar Klasifikimin Standart Ndërkombëtar për Arsimin (ISCED, 97). Në thelb, sistemi arsimor shqiptar përbëhet nga tri ndarje. E para, arsimi fillor i detyrueshëm ose arsimi bazë ka dy nivele: arsimi fillor i ulët përbëhet nga klasat 1-4 (zakonisht fëmijët e moshës 6 deri 10 vjeç) dhe arsimi fillor i sipërm përbëhet nga klasat 5-8 (zakonisht fëmijët 11 deri 13 vjeç). Nxënësit që kanë kryer një total prej 8 klasash konsiderohen se kanë kryer arsimin fillor të detyrueshëm. Ndarja e dytë, arsimi i mesëm, përbëhet nga klasat 1-4 pas përfundimit të 8 viteve të shkollës fillore. Nxënësit që kanë kryer me sukses një total prej 12 vitesh shkollim (arsimi fillor dhe i mesëm) kualifikohen për të ndjekur universitetin, ose arsimin e lartë. Duke filluar nga viti akademik 2004-2005, sistemit të arsimit iu bënë ndryshime, shumica e të cilave preknin arsimin fillor bazë. Arsimi fillor i ulët tani përbëhet nga klasat 1-5 (zakoninsht fëmijët e moshës 6 deri 11 vjeç) ndërkohë që arsimi fillor i sipërm përbëhet nga klasat 6-9 (zakonisht fëmijët e moshës 12 deri 14 vjeç. Në këtë raport, treguesit e arsimit bazohen mbi sistemin përpara ndryshimeve të vitit 2004-05. Tabelat 2.4.1 dhe 2.4.2 tregojnë shpërndarjen në përqindje të popullsisë mashkullore dhe femërore të familjeve në moshën gjashtë vjeç e sipër, sipas nivelit të arsimit të arritur dhe sipas karakteristikave të përzgjedhura. Praktikisht të gjithë shqiptarët e kanë ndjekur shkollën. Vetëm 6 përqind e femrave dhe 4 përqind e meshkujve nuk kanë shkollim. Në tërësi, meshkujt janë pak më shumë të shkolluar krahasuar me femrat. Gjashtëdhjetë e një përqind e femrave kanë ndjekur apo përfunduar arsimin fillor, krahasuar me 55 përqind të meshkujve, ndërkohë që 25 përqind e femrave kanë ndjekur apo përfunduar arsimin e mesëm, në krahasim me 31 përqind të meshkujve. Afërsisht 1 në 10 të intervistuar (9 përqind e femrave dhe 10 përqind e meshkujve) kanë të paktën njëfarë arsimi universitar. Numri mesatar i viteve të shkollimit është 7.5 për femrat dhe 7.7 për meshkujt. Tabela 2.4.1 Arritjet arsimore të popullatës femërore të familjeve Shpërndarja në përqindje e popullsive femërore të familjeve në moshën gjashtë vjeç e sipër sipas nivelit më të lartë të shkollimit të ndjekur apo përfunduar dhe numri mesatar i viteve të përfunduara, sipas karakteristika të përgjithshme, Shqipëri 2008-09 Karakteristika te përgjedhura Pa arsim Njëfarë arsimi fillor Përfunduar filloren1 Njëfarë arsimi i mesëm Përfunduar të mesmen2 Më shumë se të mesmen Nuk e di Total Numri Mesatarja viteve përfunduar Mosha 6-9 14.2 85.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 100.0 895 0.8 10-14 1.0 84.4 14.4 0.1 0.0 0.0 0.0 100.0 1,541 5.2 15-19 0.8 3.1 37.4 46.8 8.0 4.0 0.0 100.0 1,506 8.5 20-24 1.8 5.3 45.0 3.3 12.0 32.6 0.0 100.0 995 8.0 25-29 1.8 4.8 51.9 5.0 14.5 22.0 0.0 100.0 871 7.8 30-34 0.9 2.6 50.5 7.9 23.8 14.3 0.0 100.0 874 7.9 35-39 0.7 1.9 49.1 11.1 26.3 11.0 0.0 100.0 1,110 8.0 40-44 1.4 1.9 50.4 15.2 22.1 9.0 0.1 100.0 1,252 7.9 45-49 0.9 3.2 47.8 15.5 26.6 5.9 0.0 100.0 1,086 8.0 50-54 1.2 11.8 39.6 18.8 19.9 8.7 0.1 100.0 1,155 7.9 55-59 3.4 33.0 27.2 13.1 14.4 8.9 0.0 100.0 845 7.5 60-64 3.3 56.5 15.9 8.6 8.6 7.1 0.0 100.0 753 6.4 65+ 27.1 55.1 7.5 4.0 4.1 2.1 0.1 100.0 1,926 3.5 Nuk e di * * * * * * * * 11 * Vendbanimi Urban 4.0 24.0 19.5 15.7 20.3 16.6 0.1 100.0 6,729 9.0 Rural 6.9 32.2 42.8 9.3 6.9 1.9 0.0 100.0 8,090 7.3 Rajoni Bregdetar 6.4 30.3 33.3 12.8 11.1 6.0 0.0 100.0 4,308 7.4 Qendror 5.8 30.0 36.1 11.4 11.6 5.1 0.0 100.0 6,698 7.4 Malor 6.2 31.7 39.5 10.0 9.8 2.8 0.0 100.0 1,461 7.3 Tirana Urbane 2.9 18.5 14.6 14.5 22.5 26.9 0.1 100.0 2,353 11.3 Indeksi i pasurisë Më i ulëti 8.6 35.4 44.6 6.1 4.9 0.5 0.0 100.0 2,976 7.1 I dyti 6.5 34.1 42.5 9.7 5.9 1.3 0.0 100.0 2,947 7.2 I mesëm 5.6 30.6 36.6 12.0 11.4 3.8 0.0 100.0 2,931 7.4 I katërti 4.8 25.1 25.7 15.4 19.9 9.1 0.1 100.0 2,967 7.8 Më i larti 2.3 17.3 12.0 17.5 22.7 28.0 0.1 100.0 2,999 11.3 Total 5.6 28.5 32.2 12.2 13.0 8.6 0.0 100.0 14,820 7.5 Shënim: Shenja (*) tregon që një shifër është bazuar në më pak se 25 raste të papeshuara dhe është mënjanuar. 1 Përfunduar 8 vjet në nivelin fillor 2 Përfunduar 4 vjet në nivelin e mesëm Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 23 Tabela 2.4.2 Arritjet arsimore të popullsisë mashkullore të familjeve Shpërndarja në përqindje e popullsive mashkullore de facto të familjeve në moshën gjashtë vjeç e sipër sipas arsimit më të lartë të shkollimit të ndjekur apo përfunduar dhe numri mesatar i viteve të përfunduara, sipas karakteristikave të përzgjedhura, Shqipëri 2008-09 Karakteristika të perzgjedhura Pa arsim Njëfarë arsimi fillor Përfunduar filloren1 Njëfarë arsimi mesëm Përfunduar të mesmen2 Më shumë se e mesmja Nuk e di Total Numri Mesatarja e viteve të përfunduara Mosha 6-9 15.6 84.3 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 100.0 1,036 0.7 10-14 0.6 87.7 11.3 0.4 0.0 0.0 0.0 100.0 1,585 5.2 15-19 1.5 3.8 32.4 51.9 8.1 2.4 0.0 100.0 1,415 8.7 20-24 2.0 4.5 35.2 10.0 23.5 24.7 0.0 100.0 920 11.0 25-29 2.4 5.9 43.6 6.4 22.9 18.6 0.2 100.0 594 8.0 30-34 2.1 4.8 43.0 11.3 26.5 12.0 0.3 100.0 586 8.0 35-39 2.0 2.7 41.3 15.1 24.3 14.6 0.0 100.0 789 10.6 40-44 0.8 3.5 40.3 18.8 27.0 9.6 0.0 100.0 986 10.0 45-49 0.6 2.1 39.1 20.6 27.5 10.1 0.1 100.0 1,144 11.1 50-54 1.0 6.3 34.6 20.7 24.1 13.4 0.0 100.0 1,109 11.1 55-59 0.9 17.4 26.5 17.9 20.8 16.5 0.0 100.0 851 11.0 60-64 1.8 30.1 21.8 17.6 12.9 15.7 0.0 100.0 716 7.8 65+ 10.3 47.5 14.3 9.3 8.4 10.0 0.1 100.0 1,763 6.3 Nuk e di * * * * * * * * 8 * Vendbanimi Urban 2.7 21.9 18.0 18.8 19.9 18.6 0.1 100.0 6,160 10.2 Rural 4.3 33.0 34.7 13.5 11.6 2.7 0.0 100.0 7,344 7.4 Rajoni Bregdetar 4.3 28.6 28.1 18.0 13.8 7.1 0.0 100.0 3,760 7.6 Qendror 3.6 30.3 30.3 15.5 14.3 6.0 0.0 100.0 6,297 7.5 Malor 3.8 34.0 31.6 13.1 13.0 4.3 0.2 100.0 1,303 7.4 Tirana Urbane 2.1 16.3 13.3 15.3 22.7 30.1 0.0 100.0 2,143 11.4 Indeksi i pasurisë Më i ulëti 5.6 38.6 38.3 9.5 7.4 0.6 0.1 100.0 2,628 7.2 I dyti 4.5 32.9 34.0 15.4 11.1 2.2 0.0 100.0 2,677 7.4 I mesmi 4.0 29.5 30.7 16.0 14.7 5.1 0.0 100.0 2,697 7.5 I katërti 2.9 23.4 23.3 19.5 21.0 9.7 0.1 100.0 2,735 8.2 Më i larti 1.2 16.1 10.1 18.8 22.3 31.4 0.0 100.0 2,766 11.4 Total 3.6 28.0 27.1 15.9 15.4 10.0 0.0 100.0 13,503 7.7 Shënim: Shenja (*) tregon që një shifër është bazuar në më pak se 25 raste të papeshuara dhe është mënjanuar. 1 Përfunduar 8 vite në nivelin fillor 2 Përfunduar 4 vite në nivelin e mesëm Deri në grupmoshën 10-14 vjeç, praktikisht të gjitha femrat dhe të gjithë meshkujt kanë ndjekur ose përfunduar arsimin fillor, ndërkohë që deri në grupmoshën 15-19 vjeç, afërsisht gjashtë në dhjetë femra dhe meshkuj kanë ndjekur ose përfunduar arsimin e mesëm. Po t’i hedhim një sy arsimit të lartë, përqindja e popullsisë me arsim më të lartë se ai i mesmi është më e ngritura për grupmoshën 20-24 vjeç (një në tri femra dhe një në katër meshkuj). Në grupet më të moshuara, mosha 65 vjeç e sipër, afërsisht gjashtë në dhjetë persona kanë ndjekur ose përfunduar vetëm arsimin e mesëm. Për më tepër, 27 përqind e femrave dhe 10 përqind e meshkujve të moshës 65 vjeç e sipër nuk kanë arsim. Ky përfundim – që arsimi është thelbësisht më i ulët ndërmjet personave në moshën 65 vjeç e sipër – thekson përmirësimin e shpejtë të sistemit arsimor pas Luftës së Dytë Botërore. Individët që banojnë në zonat urbane kanë shumë më tepër gjasa të kenë arsim universitar se sa ata në zonat rurale. Njëzet e shtatë përqind e femrave dhe 30 përqind e meshkujve që jetojnë në Tiranën Urbane kanë ndjekur universitetin, krahasuar me 3 deri 7 përqind në rajonet e tjera të vendit. Statusi i pasurisë ka një marrëdhënie të ngushtë pozitive me arsimin; 28 përqind e femrave dhe 31 përqind e meshkujve në kuintilën më të lartë të pasurisë kanë të paktën njëfarë arsimi universitar, krahasuar me më pak se 1 përqind të femrave dhe meshkujve në kuintilën më të ulët. 24 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit Të dhënat mbi përqindjet neto të ndjekjes (NARs) së shkollës dhe përqindjet bruto të ndjekjes (GARs) së shkollës sipas gjinisë, nivelit të shkollimit, vendbanimit, rajonit dhe kuintilës së pasurisë tregohen në Tabelën 2.5. NARs tregon pjesëmarrjen në shkollën fillore për popullsinë e moshës 6-14 vjeç dhe në shkollën e mesme për popullsinë e moshës 15-18 vjeç. GAR mat pjesëmarrjen në secilin nivel të shkollimit midis atyre të çfarëdo moshe nga 6 deri në 24 vjeç. GAR është thuajse gjithmonë më i lartë se sa NARs për të njëjtin nivel sepse GAR përfshin pjesëmarrjen e atyre që mund të jenë më të mëdhenj apo më të vegjël se sa gama zyrtare moshore për atë nivel3. Një NAR prej 100 përqind do të tregonte që të gjithë fëmijët në gamën zyrtare moshore për nivelin po ndjekin shkollën në atë nivel. GAR mund të kapërcejë 100 përqindshin nëse ka pjesëmarrje të qenësishme mbi moshë apo nën moshë në një nivel të caktuar shkollimi. Tabela 2.5 Përqindjet e ndjekjes së shkollës Përqindjet neto të ndjekjes (NAR) së shkollës dhe përqindjet bruto të ndjekjes (GAR) së shkollës për popullsinë de facto të familjeve sipas gjinisë dhe nivelit të shkollimit; dhe indeksi i barazisë gjinore (GPI), sipas karakteristikave të përzgjedhura, Shqipëri 2008-09 Përqindja neto e ndjekjes së shkollës1 Përqindja bruto e ndjekjes së shkollës 2 Karakteristika të perzgjedhura Mashkull Femër Total Indeksi i Barazisë Gjinore (GPI)3 Mashkull Femër Total Indeksi i Barazisë Gjinore (GPI)3 SHKOLLA FILLORE Vendbanimi Urban 95.7 95.0 95.4 0.99 98.6 97.4 98.0 0.99 Rural 95.3 94.9 95.1 1.00 99.0 96.4 97.7 0.97 Rajoni Bregdetar 95.3 95.4 95.3 1.00 99.4 96.5 97.9 0.97 Qendror 95.3 94.3 94.8 0.99 98.4 96.1 97.3 0.98 Malor 95.0 94.4 94.7 0.99 98.6 97.3 98.0 0.99 Tirana Urbane 96.8 97.3 97.0 1.00 99.4 99.8 99.6 1.00 Indeksi i pasurisë Më i ulëti 93.5 92.9 93.2 0.99 97.0 94.9 96.0 0.98 I dyti 96.8 95.1 96.0 0.98 102.9 96.9 100.0 0.94 I mesëm 94.1 96.2 95.1 1.02 96.0 97.9 96.9 1.02 I katërti 96.4 95.6 96.0 0.99 98.7 97.8 98.3 0.99 Më i larti 97.4 95.6 96.5 0.98 100.1 97.1 98.6 0.97 Total 95.4 94.9 95.2 0.99 98.8 96.8 97.8 0.98 SHKOLLA E MESME Vendbanimi Urban 66.8 69.6 68.1 1.04 73.8 74.4 74.1 1.01 Rural 50.7 46.4 48.4 0.91 57.4 50.7 53.9 0.88 Rajoni Bregdetar 55.0 55.7 55.4 1.01 60.7 58.9 59.7 0.97 Qendror 57.6 53.0 55.3 0.92 65.9 58.6 62.2 0.89 Malor 48.7 44.1 46.3 0.91 52.1 48.5 50.2 0.93 Tirana Urbane 68.3 74.6 71.2 1.09 75.3 78.0 76.5 1.04 Indeksi i pasurisë Më i ulëti 39.1 33.3 36.0 0.85 42.6 36.9 39.5 0.87 I dyti 52.3 48.7 50.5 0.93 55.9 53.1 54.5 0.95 I mesëm 56.8 55.8 56.3 0.98 69.1 59.7 64.1 0.86 I katërti 63.8 66.4 65.1 1.04 72.4 72.1 72.2 1.00 Më i larti 79.7 81.6 80.7 1.02 86.7 87.1 86.9 1.00 Total 57.3 55.0 56.1 0.96 64.1 59.5 61.7 0.93 1 NAR për shkollën fillore është përqindja e popullsisë së moshës së shkollës fillore (6-14 vjeç) në fillimin e vitit shkollor (1 shtator, 2008) që po ndjek shkollën fillore. NAR për shkollën e mesme është përqindja e popullsisë në moshën e shkollës së mesme (15-18 vjeç) në fillimin e vitit shkollor që po ndjek shkollën e mesme. Si përkufizim NAR nuk mund të kapërcejë 100 përqind. 2 GAR për shkollën fillore është numri total in xënësve, shprehur si një përqindje e popullsisë zyrtare në moshën e shkollës fillore. GAR për shkollën e mesme është numri total i nxënësve të shkollës së mesme, shprehur si një përqindje e popullsisë zyrtare në moshën e shkollës së mesme. Nëse ka shifra thelbësore të nxënësve mbi moshë apo nën moshë në një nivel të caktuar shkollimi, GAR mund të kapërcejë 100 përqind. 3 Indeksi i Barazisë Gjinore për shkollën fillore është raporti i NAR (GAR) të shkollës fillore për femrat me NAR (GAR) për meshkujt. Indeksi i barazisë gjinore për shkollën e mesme është raporti i NAR (GAR) për femrat ndaj NAR (GAR) për meshkujt. 3 Nxenesit qe jane ne moshë me te madhe sec pritet në një nivel të caktuar të shkollimit, mund të kenë filluar shkollen në moshë më të madhe, përseritur klasët apo braktisur shkollën dhe më pas rikthyer. Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 25 Në Shqipëri, ndjekja e shkollës nga anëtarët e familjeve në moshë shkolle është e lartë. NAR e përgjithshme për arsimin fillor është 95 dhe GAR është 98. Një krahasim i NAR dhe GAR tregon se afërsisht 3 përqind e nxënësve janë ose nën moshë ose mbi moshë. NAR dhe GAR për shkollën fillore nuk variojnë shumë sipas vendbanimit apo pasurisë. NAR i përgjithshëm për arsimin e mesëm është 56 dhe GAR është 62, shumë më ulët krahasuar me arsimin fillor. Kjo tregon se ka pasur një ulje në pjesëmarrjen mbi moshë apo nën moshë në nivelin e shkollës së mesme. Vërtet, një krahasim i NAR dhe GAR tregon se afërsisht 6 përqind e nxënësve janë ose nën moshë ose mbi moshë. NAR dhe GAR në zonat rurale (përkatësisht 48 dhe 54 përqind) janë më të ulëta se sa në zonat urbane (përkatësisht 68 dhe 74). Ndjekja e shkollës së mesme është më e ulëta mes fëmijëve në rajonin Malor (46) dhe më e larta te fëmijët e Tiranës Urbane (71). Ndjekja e shkollës së mesme rritet qëndrueshëm me rritjen e statusit të pasurisë, nga 36 mes atyre në kuintilën më të ulët të pasurisë në 81 mes atyre në kuintilën më të lartë të pasurisë. Indeksi i barazisë gjinore (GPI), ose raporti i NAR/GAR femra - meshkuj në nivelet shkollore fillore dhe të mesme të plota, nxjerr në pah hendekun e thellë gjinor në raportet e ndjekjes së shkollës. Nëse nuk ka dallime gjinore, GPI do të jetë e barabartë me një. GPI do të jetë më afër zeros nëse pabarazia anon nga meshkujt. Nëse boshllëku gjinor anon nga femrat, GPI do ta kapërcejë një. Tabela 2.5 tregon GPI për NAR është 0.98 në shkollën fillore dhe 0.93 në shkollën e mesme. GPI-të për shkollën fillore nuk variojnë shumë sipas karakteristikave të përzgjedhura, ndërkohë që GPI-të për shkollat e mesme variojnë disi sipas vendbanimit; është më i lartë për zonat rurale krahasuar me zonat urbane; më i ulët për rajonin Qendror dhe më i lartë për Tiranën Urbane. Figura 2.2 paraqet raportet e ndjekjes së shkollës specifike sipas moshës (ASAR) për popullsinë e moshës 6-24 sipas gjinisë. ASAR tregon pjesëmarrjen në shkollim në çfarëdo niveli, nga arsimi fillor tek arsimi i lartë. Sa më afër 100-ës të jetë ASAR, aq më e lartë është përqindja e popullsisë në një moshë të caktuar që ndjek shkollën. Në Shqipëri, thuajse të gjithë të rinjtë e moshës bazë tetëvjeçare (6-14) ndjekin shkollën dhe nuk ka dallime domethënëse sipas gjinisë. Mes popullsisë së moshës së shkollës së mesme (15-18), përqindjet e ndjekjes së shkollës fillojnë të bien, si midis meshkujve ashtu edhe midis femrave. Duhet vërejtur që mes të rinjve të moshës 13-18 vjeç, një përqindje më e madhe e meshkujve se sa femrave ndjek shkollën. Në moshën 19 vjeç, raporti përmbyset dhe përqindja e femrave që ndjekin shkollën e kapërcen përqindjen e meshkujve. Figura 2.2 Raportet e Ndjekjes së Shkollës Sipas Moshës për Popullsinë de facto të Moshës 6 deri 24 Vjeç 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Mosha 0 20 40 60 80 100 Përqind Femra Meshkuj ADHS 2008-09 26 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit 2.5 NDJEKJA E SISTEMIT PARASHKOLLOR DHE PJESËMARRJA NË SHKOLLËN FILLORE Pjesëmarrja e fëmijëve në arsimin parashkollor nëpërmjet një programi të organizuar të arsimit për fëmijërinë e hershme është i rëndësishëm për t’i parapërgatitur fëmijët për shkollën fillore. Tabela 2.6 tregon përqindjen e fëmijëve të moshës 36-59 muaj që po ndjekin ndonjë formë program të organizuar për arsimin në fëmijërinë e hershme dhe përqindjen e fëmijëve në klasën e parë që ndjekin parashkollorin. Tabela 2.6 Arsimimi në fëmijërinë e hershme Përqindja e fëmijëve de facto të moshës 36-59 muaj që po ndjekin ndonjë formë program të organizuar arsimor të fëmijërisë së hershme dhe përqindja e fëmijëve de facto në klasën e parë që ndjekin programin parashkollor, Shqipëri 2008-09 Karakteristikat të perzgjedhura Përqindja e fëmijëve të moshës 36-59 muaj që aktualisht ndjekin arsimin e fëmijërisë së hershme Numri i fëmijëve të moshës 36- 59 muaj Përqindja e fëmijëve që ndjekin klasën e parë që kishin ndjekur programin parashkollor vitin e mëparshëm Numri i fëmijëve që ndjekin klasën e parë Mosha në fillim të vitit shkollor 36-47 muaj 42.9 352 sl sl 48-59 muaj 67.1 373 sl sl 6 vjeç sl sl 45.1 279 7 vjeç sl sl 44.5 74 Gjinia Mashkull 52.2 355 43.3 205 Femër 58.3 370 47.3 147 Vendbanimi Urban 68.6 282 54.7 154 Rural 46.9 443 37.4 198 Rajoni Bregdetar 59.8 215 57.6 102 Qendror 56.3 335 44.0 146 Malor 46.5 91 15.3 48 Tirana Urbane 49.6 85 49.8 56 Arsimi i nënës Pa arsim/Fillor 4-vjeçar * 20 * 6 Fillor 8-vjeçar 50.6 441 45.1 205 I mesëm, profesional, teknik 62.4 201 37.3 106 Universitar+ 82.9 50 (66.9) 33 S’dihet * 13 * 4 Indeksi i pasurisë Më i ulëti 31.2 156 36.3 78 I dyti 61.1 155 39.8 66 I mesëm 59.3 171 43.1 82 I katërti 64.7 141 47.3 60 Më i larti 63.6 102 60.6 66 Total 55.3 725 45.0 352 Shënim: Shenja (*)tregon që një shifër është bazuar në më pak se 25 raste të papeshuara dhe është mënjanuar. Shifrat në kllapa bazohen mbi 25-49 raste të papeshuara. sl = S’ka lidhje Rezultatet e ADHS tregojnë që më shumë se gjysma (55 përqind) e fëmijëve shqiptarë të moshës 36-59 muaj ndjekin një program arsimi të fëmijërisë së hershme. Fëmijët më të mëdhenj, të moshës 48-59 muaj (67 përqind), femra (58 përqind), fëmijët e zonave urbane (69 përqind) dhe fëmijët e rajoneve Bregdetare (60 përqind) dhe Qendrore (56 përqind) kanë më shumë gjasa se fëmijët e tjerë që të ndjekin arsimin e fëmijërisë së hershme. Përqindja e fëmijëve të moshës 36-59 muaj që ndjekin arsimin e fëmijërisë së hershme rritet në mënyrë thelbësore me nivelin e arsimit të nënës si dhe me kuintilën e pasurisë së familjes. Për shembull, 51 përqind e fëmijëve të nënave me arsim 8- Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 27 vjeçar fillor ndjekin arsimin e fëmijërisë së hershme, krahasuar me 83 përqind të fëmijëve nga nëna me arsim universitar apo të lartë. Ndjekja e programeve të arsimit të fëmijërisë së hershme rritet nga 31 përqind mes fëmijëve në kuintilën më të ulët të pasurisë në 64 dhe 65 përqind në kuintilin e katërt dhe atë më të lartën. Përqindja e fëmijëve shqiptarë në moshën 36-59 muaj që ndjekin arsim të organizuar parashkollor është rritur tre-katër vitet e fundit nga 40 përqind në vitin 2005, sipas sondazhit 2005 MICS (INSTAT, 2008) në 55 përqind në vitet 2008-09. Tabela 2.6 tregon përqindjen e fëmijëve në klasën e parë që kishin ndjekur programin parashkollor vitin e mëparshëm, një tregues i rëndësishëm për gatishmërinë për në shkollë. Në tërësi, 45 përqind e fëmijëve që aktualisht po ndjekin klasën e parë të shkollës fillore, ishin duke ndjekur një program parashkollor gjatë vitit të mëparshëm. Femrat kanë pak më shumë gjasa se sa meshkujt që të kenë ndjekur parashkollorin vitin e mëparshëm (47 përqind krahasuar me 43 përqind). Pesëdhjetë e pesë përqind e fëmijëve në zonat urbane ndoqën një program parashkollor vitin e mëparshëm, krahasuar me 37 përqind e fëmijëve në zonat rurale. Përqindja e fëmijëve që ndiqnin klasën e parë dhe kishin ndjekur parashkollorin vitin e mëparshëm varion nga 15 përqind në rajonin Malor në 58 përqind në rajonin Bregdetar. Statusi socio-ekonomik duket të ketë një bashkëlidhje pozitive me parapërgatijen për shkollë – fëmijët e familjeve të kuintilit më të ulët të pasurisë, që janë në klasën e parë, kanë më pak gjasa se sa moshatarët e tyre të kuintilit më të lartë të pasurisë që të kenë ndjekur programin parashkollor vitin e mëparshëm (përkatësisht 36 dhe 31 përqind). Rezultatet e ADHS tregojnë se përqindja e fëmijëve shqiptarë që ndjekin klasën e parë dhe që kanë ndjekur programin parashkollor vitin e mëparshëm është ulur nga 70 përqind në vitin 2005 – siç raportohet nga studimi MICS (INSTAT, 2008) – në nivelin e tanishëm prej 45 përqind. Megjithatë, duket se ADHS ka nënvlerësuar përqindjen e fëmijëve që kishin ndjekur programin parashkollor vitin e mëparshëm sepse termi ‘parashkollor’ nuk ishte përmendur specifikisht në pyetje dhe disa të intervistuar mund të mos e kenë konsideruar parashkollorin si pjesë të shkollimit dhe nuk e kanë raportuar atë si të tillë. Në kontrast me këtë, termi ‘parashkollor’ përmendej shprehimisht në pyetjen e sondazhit MICS 2005. Aksesi ndaj arsimit fillor bazë dhe përfundimi i tij është një synim i rëndësishëm për sistemin e arsimit të një vendi. Tabela 2.7 tregon përqindjen e fëmijëve të moshës për hyrje në shkollë fillore të cilët aktualisht po ndjekin klasën e parë. Në Shqipëri, 85 përqind e fëmijëve të moshës për shkollë fillore (në mënyrë tipike mosha 6 ose 7 vjeç) po ndjekin klasën e parë të shkollës fillore. Nuk ka dallime domethënëse në përqindjet e hyrjes në shkollën fillore sipas karakteristikave të përzgjedhura. Ka pasur një rritje të lehtë në përqindjen e fëmijëve të moshës për shkollë fillore që ndjekin klasën e parë të shkollës fillore, nga 82 përqind në vitin 2005 (INSTAT, 2008) në 85 përqind në vitin 2008-09. Tabela 2.7 Hyrja në shkollën fillore Përqindja e fëmijëve de facto në moshën e hyrjes në shkollën fillore që janë duke ndjekur klasën 1, Shqipëri 2008-09 Karakteristika të perzgjedhura Përqindja e fëmijëve në moshën e hyrjes në shkollën fillore që aktualisht ndjekin klasën 1 Numri i fëmijëve në moshën e hyrjes në shkollën fillore Mosha në fillim të vitit shkollor 6 vjeç 86.8 396 7 vjeç 84.4 527 Gjinia Mashkull 84.8 518 Femër 86.1 406 Vendbanimi Urban 84.5 370 Rural 86.0 554 Rajoni Bregdetar 89.8 251 Qendror 83.4 434 Malor 83.3 121 Tirana Urbane 85.6 118 Arsimi i nënës Pa arsim/fillor 4-vjeçar * 16 Fillor 8-vjeçar 84.8 528 I mesëm, professional, teknik 86.8 283 Universitar+ 85.3 79 Mungon * 18 Indeksi i pasurisë Më i ulëti 85.7 223 I dyti 87.2 187 I mesëm 84.1 209 I katërti 86.3 149 Më i larti 83.6 155 Total 85.4 924 Shënim: Shenja (*)tregon që një shifër bazohet mbi më pak se 25 raste të papeshuara dhe është mënjanuar. 28 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit Tabela 2.8 tregon përqindjen e përfundimit të shkollës fillore. Gjithsej, afërsisht nëntë në dhjetë (88 përqind) fëmijë në moshën e përfundimit të shkollës fillore (14 vjeç) e kanë përfunduar arsimin 8-vjeçar fillor. Ka vetëm variacione të lehta në përfundimin e arsimit 8-vjeçar fillor sipas karakteristikave të përzgjedhura. Raporti neto i përfundimit të shkollës është disi më i lehtë midis fëmijëve në zonat rurale (87 përqind) krahasuar me fëmijët në zonat urbane (91 përqind) dhe është më i ulëti mes fëmijëve që jetojnë në rajonin Malor (82 përqind). Raporti neto i përfundimit të shkollës fillore është më i larti ndërmjet fëmijëve të femrave më të arsimuara dhe fëmijëve në kuintilit më të lartë të pasurisë. Përqindja e fëmijëve në moshën e përfundimit të shkollës fillore që kanë kryer arsimin 8-vjeçar fillor është ulur disi nga 95 përqind në vitin 2005 (INSTAT, 2008) në 88 përqind në vitin 2008-09. 2.6 KARAKTERISTIKA TË STREHIMIT Për të vlerësuar kushtet socio-ekonomike në të cilat jeton popullsia, të intervistuarve iu kërkua të jepnin informacion specifik për mjedisin e familjes së tyre. Një numër karakteristikash për të cilat u mblodh informacion (p.sh. burim i ujit të pijshëm, lloji i shëbimeve higjeno-sanitare, si dhe materiali i dyshemesë së banesës) ndikojnë në statusin e shëndetit të anëtarëve të familjes, sidomos fëmijëve. Tabelat 2.9 deri 2.12 paraqesin karakteristikat kryesore të strehimit sipas vendbanimit urban-rural si për familjet e intervistuara në sondazh ashtu edhe për popullsinë që jeton de jure në familje. Tabela 2.9 tregon se, nisur nga materiali që përdoret për dyshemetë, shumica e familjeve në zonat urbane (79 përqind) kanë dysheme të shtruara me pllaka qeramike dhe 16 përqind kanë dysheme çimentoje. Në zonat rurale, 40 përqind e familjeve kanë dysheme të shtruara me pllaka qeramike, ndërkohë që 47 përqind kanë dysheme prej çimentoje. Dy përqind e familjeve urbane dhe 9 përqind e familjeve rurale kanë dysheme prej druri. Afërsisht katër ne pesë familje (79 përqind) kanë të paktën dy dhoma për fjetje (56 përqind kanë dy dhoma dhe 24 përqind kanë tre ose më shumë dhoma), ndërkohë që një në pesë (21 përqind) kanë vetëm një dhomë për fjetje. Familjet urbane kanë më shumë gjasa të kenë një dhomë për fjetje se sa familjet rurale (26 përqind krahasuar me 16 përqind), ndërkohë që familjet rurale kanë më shumë gjasa të kenë tri ose më shumë dhoma për fjetje krahasuar me familjet urbane (30 përqind krahasuar me 17 përqind). Shumica e familjeve (93 përqind) kanë një vend specifik brenda hapësirës së shtëpisë për gatim, ku familjet urbane kanë më shumë gjasa se ato rurale që të kenë rregullime të tilla për gatim (përkatësisht 98 dhe 89 përqind). Vetëm 7 përqind e familjeve në Shqipëri i gatuajnë vaktet në një ndërtesë të veçantë jashtë. Tabela 2.8 Përfundimi i shkollës fillore Përqindja e përfundimit të shkollës fillore, Shqipëri 2008-09 Karakteristika të perzgjedhura Përqindja neto e përfundimit të shkollës fillore1 Numri i fëmijëve në moshën e përfundimit të shkollës fillore Gjinia Mashkull 88.6 311 Femër 88.1 358 Vendbanimi Urban 90.5 252 Rural 87.0 417 Rajoni Bregdetar 87.2 207 Qendror 88.8 303 Malor 82.1 84 Tirana Urbane 96.6 75 Arsimi i nënës Pa arsim/fillor 4-vjeçar * 23 Fillor 8-vjeçar 83.7 347 I mesëm, profesional, teknik 96.2 244 Universitar+ (98.1) 40 Mungon * 16 Indeksi i pasurisë Më i ulëti 81.8 155 I dyti 86.2 137 I mesëm 90.1 154 I katërti 91.7 108 Më i larti 94.1 114 Total 88.3 669 Shënim: Shenja (*) tregon që një shifër është bazuar mbi më pak se 25 raste të papeshuara dhe është mënjanuar. Shifrat në kllapa bazohen mbi 25-49 raste të papeshuara. 1 Përqindja neto e përfundimit të shkollës fillore është numri total i nxënësve në moshën e përfundimit të shkollës fillore që po përfundojnë vitin e fundit të arsimit fillor, shprehur si përqindje e popullsisë në moshën zyrtare të shkollës fillore (14 vjeç). Është llogaritur si: përqindja e përfundimit të shkollës fillore = 100 * (numri i fëmijëve në moshën e përfundimit të shkollës fillore në klasën e fundit fillore – përsëritës) / (numri i fëmijëve në moshën e përfundimit të shkollës fillore). Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 29 Tabela 2.9 Karakteristika të strehimit Shpërndarja në përqindje e familjeve dhe popullsisë de jure sipas karakterstikave të strehimit dhe përqindja që përdor burime solide për gatim; dhe mes atyre që përdorin burime të djegshme, shpërndarja në përqindje sipas llojit të zjarrit/sobës së përdorur, sipas vendbanimit, Shqipëria 2008-09 Familjet Popullsia Karakteristikat e strehimit Urbane Rurale Total Urbane Rurale Total Materiali i dyshemesë Tokë, rërë 0.1 0.8 0.4 0.1 0.7 0.4 Druri/kompesatë 2.0 9.0 5.6 2.1 8.7 5.7 Parket ose dru i lëmuar 1.3 1.3 1.3 1.4 1.4 1.4 Rrugica vinili apo asfalti 0.2 0.4 0.3 0.4 0.5 0.5 Pllaka qeramike 78.9 39.7 58.8 78.4 39.3 56.9 Çimento 15.5 47.3 31.9 15.9 47.8 33.4 Tapet/Qilim 1.9 1.4 1.6 1.8 1.5 1.6 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Dhoma të përdorura për fjetje Një 26.2 15.5 20.7 18.9 10.9 14.5 Dy 56.6 54.9 55.7 58.2 54.2 56.0 Tre a më shumë 17.3 29.5 23.6 23.0 34.9 29.5 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Vend i gatimit Në shtëpi 97.5 88.5 92.9 97.7 88.6 92.7 Në ndërtesë tjetër 1.3 8.4 5.0 1.4 8.4 5.3 Jashtë 0.7 3.1 1.9 0.8 3.0 2.0 Nuk gatuhet ushqim në familje 0.4 0.1 0.2 0.1 0.0 0.1 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Burimi për gatim Energji 20.0 5.4 12.5 18.2 4.9 10.9 LPG/gaz natyror 67.3 44.7 55.7 67.9 43.2 54.3 Vajguri 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Qymyr 0.0 0.2 0.1 0.0 0.2 0.1 Dru 12.3 49.6 31.5 13.7 51.7 34.6 Nuk gatuhet ushqim në familje 0.4 0.1 0.2 0.1 0.0 0.1 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Përqindja që përdor burim solid për gatim 12.3 49.7 31.6 13.7 51.9 34.8 Numri i familjeve/popullsisë 3,887 4,112 7,999 13,710 16,812 30,522 Lloji i zjarrit/sobës në familje që përdorin burim solid Sobë e mbyllur me oxhak 97.4 94.2 94.8 97.4 94.0 94.6 Zjarr i hapur/sobë me oxhak 0.5 3.3 2.8 0.3 3.3 2.8 Zjarr i hapur, sobë pa oxhak apo mbulesë 2.1 2.4 2.4 2.3 2.6 2.6 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Numri i familjeve/popullsisë që përdor burime solide për djegie 480 2,045 2,525 1,884 8,724 10,608 LPG = Gaz i lëngshëm nafte 1 Përfshin qymyrin dhe drurin Në tërësi, më shumë se gjysma e familjeve (56 përqind) përdorin gazin si burimin e tyre kryesor për gatim, afro një në tre (32 përqind) përdorin drurin për gatim, ndërkohë që më shumë se sa një në dhjetë (13 përqind) përdorin energjinë elektrike. Familjet urbane kanë më shumë gjasa të përdorin gazin (67 përqind) dhe energjinë elektrike (20 përqind) për gatim se sa familjet rurale (përkatësisht 45 dhe 5 përqind). Nga ana tjetër, familjet rurale kanë më shumë gjasa se ato urbane që të përdorin drurin për gatim (50 përqind krahasuar me 12 përqind). Afërsisht një e treta e familjeve në Shqipëri (32 përqind) përdorin lëndë biomasive (solide) për gatim, ku familjet rurale kanë më shumë gjasa të përdorin lëndë solide (50 përqind) se sa familjet urbane (12 përqind). Tabela 2.9 tregon që, mes familjeve që gatuajnë me lëndë djegëse solide, më shumë se nëntë në dhjetë (95 përqind) kanë një sobë të mbyllur me oxhak; 3 përqind gatuajnë me zjarr të hapur apo sobë me oxhak dhe 2 përqind gatuajnë me zjarr të hapur apo sobë pa oxhak. 30 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit 2.6.1 Uji i Pijshëm Tabela 2.10 ofron informacion mbi burimin e ujit të pijshëm, kohën për të siguruar ujin e pijshëm, moshën dhe gjininë e personit që zakonisht merr ujin e pijshëm, si dhe metodën e përdorur (nëse ka) për të trajtuar ujin e pijshëm. Rezultatet paraqiten për familjet e popullsinë de jure. Tabela 2.10 Uji i pijshëm i familjeve Shpërndarja në përqindje e familjeve dhe popullsisë de jure sipas burimit të ujit të pijshëm, kohës për ta marrë ujin e pijshëm, si dhe personit që zakonisht merr ujin e pijshëm; dhe përqindja e familjeve dhe popullsia de jure që përdorin metoda specifike trajtimi të ujit përpara se ta pijnë, sipas vendbanimit, Shqipëria 2008-09 Familjet Popullsia Karakteristika te përzgjedhura Urbane Rurale Total Urbane Rurale Total Burimi i ujit të pijshëm Burim i përmirësuar 73.4 88.0 80.9 74.7 88.0 82.1 Ujë me tubacion në familje/kopësht/tokë 69.9 54.1 61.8 70.6 53.6 61.2 Çesmë publike 0.7 4.5 2.7 0.8 4.4 2.8 Pus ose gropë me shpim 0.4 8.1 4.4 0.6 8.2 4.8 Pus i shpuar i mbrojtur 0.8 11.1 6.1 0.9 11.5 6.7 Burim i mbrojtur 1.6 10.1 5.9 1.7 10.4 6.5 Ujë shiu 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1 0.1 Burim i papërmirësuar 2.7 7.0 4.9 2.6 7.2 5.1 Pus i shpuar i pambrojtur 0.0 1.5 0.8 0.1 1.2 0.7 Burim i pambrojtur 0.6 2.8 1.7 0.5 3.3 2.1 Kamion me depozitë /karrocë me depozitë të vogël 2.1 2.6 2.3 2.0 2.6 2.3 Ujë sipërfaqeje 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 Ujë me shishe, burim i përmirësuar për gatim/larje1 23.2 3.5 13.1 22.1 3.3 11.7 Ujë me shishe, burim i papërmirësuar për gatim/larje1 0.3 0.7 0.5 0.2 0.6 0.4 Burime të tjera 0.4 0.8 0.6 0.4 0.9 0.7 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Përqindja që përdor çfarëdo burimi të përmirësuar uji të pijshëm 96.7 91.5 94.0 96.8 91.3 93.8 Koha për të marrë ujë të pijshëm (vajtje-ardhje) Ujë në familje 94.3 79.0 86.4 94.1 78.4 85.5 Më pak se 30 minuta 4.0 14.3 9.3 3.9 14.5 9.8 30 minuta ose më shumë 1.7 6.4 4.1 1.9 6.8 4.6 Nuk e di 0.1 0.3 0.2 0.1 0.3 0.2 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Personi që zakonisht merr ujin e pijshëm Femër e rritur 15+vjeç 3.0 11.5 7.3 2.9 11.7 7.7 Mashkull i rritur 15+vjeç 2.5 8.3 5.5 2.7 8.4 5.8 Fëmijë femër nën moshën 15 vjeç 0.1 0.4 0.3 0.2 0.5 0.4 Fëmijë mashkull nën moshën 15 vjeç 0.0 0.4 0.2 0.0 0.6 0.3 Tjetër 0.1 0.4 0.2 0.1 0.4 0.3 Ujë në familje 94.3 79.0 86.4 94.1 78.4 85.5 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Trajtimi i ujit përpara pirjes2 Ujë i zier 4.9 3.2 4.1 5.3 3.1 4.1 Shtim zbardhuesi ose klori në ujë 0.3 5.0 2.7 0.3 5.1 3.0 Kullim uji përmes një cope 0.2 0.9 0.5 0.2 1.0 0.6 Përdorim qeramike, rëre, apo filtri tjetër 1.2 0.4 0.8 1.2 0.4 0.7 Dizinfektim solar i ujit 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Tjetër 1.0 0.3 0.7 1.1 0.2 0.6 Asnjë trajtim 92.7 90.9 91.7 92.4 90.9 91.5 Përqindja që përdor një metodë të përshtatshme trajtimi3 6.2 8.3 7.3 6.5 8.3 7.5 Numri 3,887 4,112 7,999 13,710 16,812 30,522 1 Meqë cilësia e ujit me shishe i përdorur nga familjet si ujë i pijshëm nuk njihet, “burimi i ujit të pijshëm” për familjet që përdorin ujë me shishe përcaktohet nga burimi i ujit të përdorur për gatim dhe larje (përmirësuar ose papërmirësuar). 2 Të intervistuarit mund të raportojnë disa metoda trajtimi ndaj shumatorja e trajtimit mund të kapërcejë 100 përqind. 3 Metodat e përshtatshme të trajtimit të ujit përfshijnë zierjen, zbardhjen, kullimin, filtrimin, dhe dizinfektimin solar. Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 31 Burimi i ujit të pijshëm është një tregues i faktit nëse është apo jo i përshtatshëm për t’u pirë. Në tërësi, më shumë se nëntë në dhjetë familje në Shqipëri (94 përqind) përdorin një burim të përmirësuar për të pirë ujë (përfshi ujë në shishe të sigurt për t’u pirë), ku familjet urbane (97 përqind) kanë më shumë gjasa se ato rurale (92 përqind) të përdorin një burim të përmirësuar për ujë të pijshëm. Më shumë se gjashtë në dhjetë (62 përqind) familje në Shqipëri kanë ujë të pijshëm që arrin me tubacione drejtpërdrejt në shtëpinë, oborrin, apo tokën e tyre. Familjet urbane (70 përqind) kanë më shumë gjasa se ato rurale (54 përqind) që të kenë ujë me tubacione në shtëpitë, oborret, apo tokat e tyre. Në zonat urbane, uji i dërguar me tubacione në shtëpi, oborr, apo tokë është burimi kryesor i ujit të pijshëm. Në zonat rurale, thuajse një në dhjetë familje e marrin ujin e tyre të pijshëm nga një pus i mbrojtur (11 përqind) apo burim i mbrojtur (10 përqind) dhe 8 përqind e marrin ujin e pijshëm nga një pus me tubacion apo burim i shpuar. Në tërësi, 5 përqind e familjeve përdorin një burim të papërmirësuar uji të pijshëm, ku familjet rurale (7 përqind) kanë më shumë gjasa të përdorin një burim të tillë se sa familjet urbane (3 përqind). Thuajse të gjitha familjet urbane (94 përqind) dhe afërsisht tetë në dhjetë familje rurale (79 përqind) kanë ujë të pijshëm në dispozicion në familje. Katërmbëdhjetë përqind e familjeve rurale shpenzojnë më pak se 30 minuta për të marrë ujë, krahasuar me 4 përqind të familjeve urbane. Në tërësi, vetëm 4 përqind e familjeve shqiptare shpenzojnë 30 minuta ose më shumë për të marrë ujë të pijshëm dhe familjet rurale kanë më shumë gjasa ta bëjnë këtë krahasuar me ato urbane (6 përqind kundrejt 2 përqind). Në zonat rurale, uji i marrë nga jashtë shtëpisë më shpesh merret nga një grua e rritur në moshën 15 vjeç e lart (12 përqind) pasuar nga një burrë i rritur (8 përqind), ndërkohë që në zonat urbane merret njësoj nga një grua apo burrë i rritur (3 përqind secili). Shumica e familjeve shqiptare (92 përqind) nuk e përpunojnë ujin e tyre të pijshëm. Trajtimi i përdorur më shpesh për ujin është zierja (4 përqind), pasuar nga trajtimi me zbardhues ose klor (3 përqind). 2.6.2 Shërbimet Sanitare Brenda në Familje Tabela 2.11 tregon përqindjen e familjeve dhe përqindjen e popullsisë de jure të familjeve që shfrytëzojnë sherbimet higjeno-sanitare. Pajisjet e tualetit/nevojtores së një banese klasifikohen si higjienike nëse përdoren vetëm nga anëtarët e familjes (pra, nuk ndahet me të tjerë) dhe mjedisi i ndan në mënyrë të efektshme mbetjet njerëzore nga kontakti njerëzor. Llojet e pajisjeve që kanë më shumë gjasa për ta arritur këtë janë tualetet me shkarkim uji apo me derdhje shkarkim në një sistem/rezervuar septik/diku tjetër, ose nevojtore me gropë të përmirësuar me ventilim (GPV), apo nevojtore me pllakë. Nëntëdhjetë e dy përqind e familjeve në Shqipëri përdorin shërbime të përmirësuara sanitare që nuk ndahen me një familje tjetër. Afërsisht gjashtë në dhjetë familje (57 përqind) përdorin një tualet me shkarkim të lidhur me tubacione shkarkimi, një në pesë (20 përqind) përdorin një tualet me shkarkim që shkarkohet në një nevojtore me gropë dhe një në shtatë (14 përqind) përdor një tualet me shkarkim që derdhet në një rezervuar septik. Tualetet me shkarkim të lidhura me një sistem shkarkimi ujërash me tubacione është lloji që ndeshim më rëndom në shëbimet sanitare të zonave urbane (90 përqind), ndërkohë që në zonat rurale mbizotërojnë tualetet me shkarkim që derdhen në një nevojtore me gropë (35 përqind). Gjashtë përqind e familjeve përdorin një tualet të papërmirësuar dhe 2 përqind ndajnë paisjet me një familje tjetër. 32 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit Tabela 2.11 Shërbimet sanitare në familje Shpërndarja në përqindje e familjeve dhe popullsia de jure sipas llojit të tualetit/nevojtores, sipas vendbanimit, Shqipëri 2008-09 Familje Popullsia Lloji i tualetit/nevojtore Urbane Rurale Total Urbane Rurale Total Mjedis i përmirësuar që nuk ndahet me të tjerë Shkarkim/shkarkim me derdhje në një sistem derdhje në tubacione 89.8 26.5 57.3 88.4 26.6 54.4 Shkarkim/shkarkim me derdhje në një rezervuar septik 3.7 23.5 13.9 4.1 23.3 14.7 Shkarkim/shkarkim me derdhje në nevojtore me gropë 3.6 35.3 19.9 4.3 35.4 21.4 Nevojtore me gropë të përmirësuar me ventilim (GPV) 0.0 0.4 0.2 0.0 0.4 0.2 Nevojtore grope me pllakë 0.1 0.6 0.3 0.1 0.6 0.4 Tualet për përzierje plehrash 0.3 1.0 0.6 0.4 1.1 0.8 Mjedis i papërmirësuar Çfarëdo mjedisi që ndahet me familje të tjera 1.5 2.7 2.1 1.7 2.2 2.0 Shkarkim/shkarkim me derdhje jo në tubacione/rezervuar septik/nevojtore me gropë 0.9 6.4 3.7 1.0 6.7 4.1 Nevojtore me gropë pa pllakë/gropë e hapur 0.1 3.7 1.9 0.1 3.6 2.0 Kovë 0.0 0.2 0.1 0.0 0.1 0.1 Pa pajisje/ferra/fushë 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Numri 3,887 4,112 7,999 13,710 16,812 30,522 2.6.3 Zotërimet e Familjeve Zotërimi i të te mira materiale me afat te gjatë përdorimi është një tregues i përafërt që dëshmon për statusin socio-ekonomik të familjes. Për më tepër, të mira të caktuara kanë përfitime specifike. Pasja e një aparati radioje apo televizori i bën më të hapur anëtarët e familjes ndaj përparimit dhe risive të kohës; një frigorifer zgjat ruajtjen e vlerave të plota të ushqimeve dhe një mjet transporti i mundëson dhe i lehtëson shërbimet larg zonës së banimit. Tabela 2.12 jep informacion mbi zotërimin e të te mira materiale me afat te gjatë përdorimi dhe manyrat e transportit që përdorin familjet. Në tërësi, pothuaj të gjitha familjet shqiptare kanë një televizor (99 përqind) apo një bufè (98 përqind). Më shumë se nëntë në dhjetë familje shqiptare kanë frigorifer (95 përqind), telefon celular (94 përqind) dhe divan (91 përqind). Shumë familje, tri të katërtat ose më shumë, kanë një orë dore, lavatriçe, apo boiler uji dhe afërsisht gjysma kanë një radio, një pajisje për lexim video apo DVD, radiator elektrik, antenë satelitore apo marrës me kabëll. Familjet urbane kanë më shumë gjasa se ato rurale që të zotërojnë shumicën e të mirave solide treguar në Tabelën 2.12. Afërsisht tri në dhjetë familje në Shqipëri (29 përqind) kanë një autoveturë apo kamion, Afërsisht një në pesë (21 përqind) kanë një biçikletë dhe një në dhjetë kanë një motor. Pronësia e autoveturës apo kamionit është më e lartë në zonat urbane se sa në ato rurale (35 përqind krahasuar me 24 përqind), ndërkohë që motorat i ndeshim më shpesh në zonat rurale se sa në zonat urbane (13 përqind krahasuar me 7 përqind). Siç pritej, familjet rurale kanë më shumë gjasa se ato urbane që të zotërojnë një karro të tërhequr nga kafshë apo një traktor (9 përqind krahasuar me më pak se 1 përqind). Më shumë se gjysma e familjeve shqiptare (52 përqind) kanë në zotërim tokë bujqësore; përqindja është thelbësisht më e lartë për familjet në zonat rurale se për ato në zonat urbane (përkatësisht 89 përqind dhe 14 përqind). Dyzetë e dy përqind e familjeve shqiptare zotërojnë kafshë ferme, me afërsisht tetë në dhjetë familje rurale që zotërojnë kafshë ferme krahasuar me vetëm 4 përqind të familjeve në zonat urbane. Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit | 33 Thuajse katër në dhjetë familje (38 përqind) raportuan se kanë një llogari bankare. Familjet në zonat urbane kanë mëse dy herë më tepër se ato të zonave rurale (përkatësisht 54 përqind dhe 24 përqind). Tabela 2.12 Zotërimet e familjeve Përqindja e familjeve dhe popullsisë de jure që zotëron pajisje të ndryshme shtëpie, mjete transporti, tokë bujqësore dhe kafshë ferme, sipas familjeve, Shqipëri 2008-09 Familje Popullsia Zotërimet Urbane Rurale Total Urbane Rurale Total Pajisje shtëpie Radio 54.9 40.5 47.5 54.5 40.6 46.8 Televizor 99.5 98.4 98.9 99.6 98.8 99.2 Telefon celular 94.3 94.0 94.1 96.7 95.9 96.2 Telefon jo-celular 61.9 10.7 35.6 59.1 10.5 32.3 Pajisje Video/DVD 63.7 42.2 52.6 65.5 43.3 53.3 Pajisje kasetë/CD 72.5 55.0 63.5 73.9 55.6 63.8 Frigorifer 98.2 91.5 94.8 98.1 92.2 94.9 Ngrirës 4.9 5.0 4.9 5.1 5.2 5.2 Lavatriçe 93.7 69.4 81.2 94.0 70.0 80.8 Larës enësh 8.8 1.5 5.1 8.5 1.4 4.6 Mikrovalë 31.3 7.4 19.0 31.3 7.0 17.9 Divan 95.9 87.0 91.3 96.3 87.1 91.3 Bufè 98.5 96.6 97.5 98.5 96.7 97.5 Radiator elektrik 67.6 34.3 50.5 67.9 33.9 49.2 Gjenerator 5.7 6.2 6.0 6.1 6.6 6.4 Makinë qepëse/endëse 29.8 19.8 24.6 30.8 20.9 25.3 Kondicioner 25.9 3.9 14.6 25.6 3.9 13.6 Boiler uji 91.3 59.0 74.7 91.0 58.8 73.2 Kompjuter 29.5 5.0 16.9 31.1 5.2 16.8 Antenë satelitore apo marrës me kabëll 69.1 38.9 53.6 71.0 40.2 54.1 Orë dore 91.7 80.5 86.0 92.5 82.3 86.9 Mjete transporti Biçikletë 22.9 20.0 21.4 26.0 22.0 23.8 Karro tërhequr nga kafshë 0.3 9.4 5.0 0.3 10.3 5.8 Motoçikletë 6.8 13.0 10.0 8.3 14.3 11.6 Autoveturë/kamion 35.0 23.6 29.1 39.3 26.2 32.1 Traktor 0.5 6.0 3.3 0.5 6.2 3.6 Varkë me motor 0.6 0.6 0.6 0.5 0.7 0.6 Pronësia e tokës bujqësore 14.2 88.6 52.4 15.5 88.6 55.8 Pronësia e kafshëve të fermës1 4.0 78.1 42.1 4.8 80.6 46.6 Pronësia e një llogarie bankare 54.0 23.5 38.3 55.8 24.1 38.4 Numri 3,887 4,112 7,999 13,710 16,812 30,522 1 Gjedhë, lopë, dema, kuaj, gomerë, dhi, dele, pula, apo derra 2.7 INDEKSI I PASURISË Indeksi i pasurisë është një matës i zhvilluar së fundi që është provuar në një numër vendesh dhe ka lidhje me pabarazitë në të ardhurat e familjeve, përdorimin e shërbimeve mjekësore, rezultatet e gjendjes shëndetësore (Rutstein et al., 2000). Indeksi i pasurisë ndërtohet duke i caktuar një peshë apo rezultat faktori secilit aset të familjes nëpërmjet analizës së përbërësve kryesorë. Rezultatet shumohen sipas familjeve dhe individët radhiten sipas rezultatit total të familjes ku bënin pjesë. Kampioni më pas ndahet në kuintilet e popullsie – pesë grupe me të njëjtin numër individësh te secila. Në nivel kombëtar, afërsisht 20 përqind e popullsisë bën pjesë në secilin kuintil të pasurisë. 34 | Popullsia e Banesave dhe Karakteristikat e Strehimit Tabela 2.13 tregon shpërndarjen e popullsisë shqiptare në të gjitha indekset e pasurisë, sipas vendbanimit urban/rural dhe rajonit. Shpërndarja tregon në ç’masë pasuria shpërndahet njësoj (ose jo njësoj) në zonat gjeografike. Për shembull, afërsisht tetë në dhjetë (79 përqind) persona që jetojnë në familje urbane janë në dy indekset më të larta të pasurisë ndërkohë që shtatë në dhjetë (69 përqind) persona, që jetojnë në familje rurale, janë në dy indekset më të ulëta të pasurisë. Duke parë variacionin mbi bazë rajoni, Tirana Urbane ka përqindjen më të madhe të popullsisë në kuintilin më të lartë të pasurisë (64 përqind), ndërkohë që rajoni Malor ka përqindjen më të lartë të popullsisë në kuintilin më të ulët të pasurisë (46 përqind). Në Tabelën 2.13 është përfshirë edhe Koeficienti Gini, i cili tregon nivelin e përqendrimit të pasurisë, ku 0 është shpërndarja e barabartë dhe 100 është shpërndarja tërësisht e pabarabartë. Shumica e vendeve europiane kanë prirjen të kenë Koeficientë Gini që luhatet te 24 dhe 36 përqind (http://en.wikipedia.org/wiki/Gini_coefficient). Koeficienti Gini e vendos Shqipërinë afër fundit të shkallës krahasuar me vende të tjera të Europës, duke treguar se pasuria është e shpërndarë në mënyrë më të barabartë në Shqipëri se sa në shumicën e vendeve europiane. Shpërndarja më e njëtrajtshme e pasurisë vërehet në zonat urbane (9 përqind) kundrejt atyre rurale (24 përqind). Rezultatet tregojnë gjithashtu që pasuria është e shpërndarë më njëtrajtësisht në Tiranën Urbane (5 përqind) dhe më pak njëtrajtësisht në rajonin Malor (33 përqind). Tabela 2.13 Indeksi i pasurisë Shpërndarja në përqindje e popullsisë de jure sipas indeksit të pasurisë dhe Koeficientit Gini, sipas vendbanimit dhe rajonit, Shqipëri 2008-09 Indeksi i pasurisë Vendbanim/rajon Më i ulëti I dyti I mesëm I katërti Më i larti Total Numri i popullsisë Koeficient Gini Vendbanimi Urban 0.8 3.7 16.3 36.2 43.0 100.0 13,710 8.8 Rural 35.8 33.3 23.0 6.7 1.2 100.0 16,812 24.2 Rajoni Bregdetar 15.0 24.5 24.1 21.5 14.9 100.0 8,642 23.8 Qendror 24.4 23.0 23.8 17.6 11.3 100.0 14,062 26.9 Malor 45.7 24.7 11.9 11.8 6.0 100.0 3,052 32.7 Tirana Urbane 0.0 0.2 6.7 29.5 63.6 100.0 4,766 4.6 Total 20.0 20.0 20.0 20.0 20.0 100.0 30,522 26.4 2.8 REGJISTRIMI I LINDJEVE Sipas Nenit 7 të Konventës për të Drejtat e Fëmijëve (UN General Assembly, 1989), në të cilën Shqipëria është palë, një fëmijë regjistrohet menjëherë pas lindjes. Regjistrimi është njohja e parë zyrtare nga Shteti e ekzistencës së fëmijës; regjistrimi përbën njohjen e rëndësisë individuale të secilit fëmijë për Shtetin dhe të statusit të fëmijës sipas ligjit. Regjistrimi i lindjeve është regjistrimi i fakteve të lindjes në një regjistër zyrtar që mbahet në zyrën e regjistrimit. Një çertifikatë lindjeje lëshohet në kohën e regjistrimit dhe jo më vonë, si provë e regjistrimit të lindjes. Në ADHS 2008-09, nënat u pyetën nëse fëmija ishte regjistruar për të gjithë fëmijët e lindur nga janari 2003,. Tabela 2.14 tregon përqindjen e fëmijëve nën pesë vjeç, lindjet e të cilëve ishin regjistruar zyrtarisht dhe përqindjen e fëmijëve të pajisur

View the publication